Çölyak Hastalığı
Elif Şenkuş - Moleküler Biyoloji ve Genetik, Fen Edebiyat Fakültesi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi
Çölyak hastalığı, genetik olarak yatkınlığı olan insanlarda besinsel olarak glüten alımı nedeniyle sistematik bağışıklık (immün) yanıtı sonucu gelişen hastalık olarak adlandırılır. Gluten; buğday, çavdar ve arpada bulunan kompleks bir proteindir. Çölyak hastalığında gluten alımı sonucu antikor yanıtı oluşur ve bu hastalık ince bağırsak mukozasında hasara sebep olur. Dünya nüfusunun %0,6 -1 kısmı çölyak hastalığına sahiptir. Gelişmekte olan ülkelerde, beslenme şeklinin batılılaşması, buğday üretiminin değişimi gibi sebeplerden dolayı çölyak hastalığı artış göstermektedir. Hastalık, hemen hemen genetik faktörler ve çevrenin ortak etkisiyle ortaya çıkmaktadır. [1]
Yapılan araştırmalarda hastalığa neden olan gen lokusları saptanmıştır. HLADQ2 and HLA-DQ8 bu lokuslardandır. Fakat %40 oranında bu lokusları taşıyan Avrupa’nın ve Kuzey Amerika popülasyonlarının çoğu Çölyak hastalığı geçirmemiştir. O yüzden şöyle diyebiliriz ki HLADQ2 ve HLADQ8 haplotipler çölyak hastalığının gelişmesi için gereklidir fakat yeterli bir sebep değildir. [1,2] Bu lokuslar dışında LMP, TAP ve CTLA-4 lokuslarının da çölyak hastalığı üzerinde etkisi saptanmıştır. [2]
Belirtiler
Sıklıkla görülen semptomlar:
· kronik ishal, kilo kaybı ve karın şişliği
diğer semptomlar:
· demir eksikliği, demir eksikliği anemisi, karın ağrısı, çocuklarda boy kısalığı, aftöz ülser, yüksek aminotransferaz seviyesi, kronik yorgunluk, azalmış kemik mineral yoğunluğu [1]
Gluten iki proteinden oluşmaktadır: Gliadin ve glutenin. Bağırsaklara verilen zararda çoğunlukla gliadin etkilidir. Glutenin proteinin de zararlı olduğuna dair çalışmalar yapılmış ve kanıtlanmıştır. Gliadinler aminoasid yapılarına göre üçe ayrılırlar: α-gliadinler, γ-gliadinler ve ω-gliadinler. Gliadin ve gluteninler, prolin ve glutamin amino asitleri açısından oldukça zengindir. Gliadin ince bağırsaklar için toksiktir. Buğdayda glüten yüksek miktarda bulunmakta olduğundan çölyak hastalarını olumsuz etkilemektedir. [3]
Glutenler bağırsaklarda kısmi olarak parçalanır. Bağırsak lümenindeki sindirilememiş gluten peptitler transsellüler ve parasellüler taşıma aracılığıyla ve epitel bariyer boyunca lamina propriaya ulaşır. Lamina propria sindirim kanalında yüzeysel epitel tabaka ile altındaki kas tabakası arasında yer alan bağ dokudur. Çölyak hastalarında bu zararlı peptitler doğuştan gelen immün yanıtı ve adaptif immün yanıtı aktivasyonunu başlatır. [3]
Mekanizma
Hastalığa yatkın kişilerde glutenden kaynaklanan gliadin peptitlere maruz kalınması hem doğuştan gelen hem de sonradan kazanılan (adaptif) bağışıklık sistemini içeren immün aracı mekanizmalar yoluyla bağırsak yüzeysel epitel dokuda ve lamina propriada ardışık değişikliklere neden olur. Gliadin lamina propriaya ulaştığında transglutaminaz (TTG) tarafından deamine edilir. Deamine olan gliadin antijen sunan hücrelerin yüzeyindeki HLA-DQ2 ile etkileşir. Bu etkileşim T hücrelerini tetikler. İnce bağırsaklarda buğday gliadinine adaptif bağışıklık yanıtı, glüten-spesifik CD4+ T hücreleri tarafından verilir. Bağırsağın zarara uğraması CD4+ T hücrelerinin ürettiği interferon-λ nedeniyle olur. [2,3,5]
Tedavi
Çölyak hastalığının tek etkili tedavi yöntemi hayat boyu glütensiz bir beslenme şeklini benimsemektir. Gluten sınırlı besinsel değeri olan bir proteindir. Glutenli beslenme şekli yerine diğer çeşitli proteinlerin alındığı glütensiz bir beslenme şekli uygulanmalıdır. Buğday yerini alan alternatifler çölyak hastaları için özel olarak üretilmektedir. Hastalar, buğday, arpa ve çavdar yerine pirinç mısır, soya ve baklagiller gibi bitki ailelerinden gelen ürünlerle beslenebilirler. En az miktarda gluten tüketimi bile ince bağırsak mukozasında zarar sebep olur. Glutensiz beslenme şekli devamlılığı korunduğunda, çölyak hastalığına ait antikorlar git gide yok olmaya ve bağırsak hasarı iyileşmeye başlar. [2,5,7]
Epidemoloji
1990’lardan önce çölyak, sadece çocuklarda görülen ve çok yaygın olmayan bir hastalık olduğu zannediliyordu. Serolojik testlerin gelişmesiyle (transglutaminaz 2 antikoru) çölyak hastalığının tespiti kolaylaşmış ve bu yüzden dünya üzerindeki hasta sayısı artmıştır. Hastalığın yaygın olduğu Avrupalı ülkeler İsveç, Birleşik Krallık, İtalya, Türkiye, Çek Cumhuriyeti ve Portekiz’dir. Rusya, Estonya, Polonya, İsviçre ve İzlanda’da hastalık yaygın değildir. Avrupalı atalara sahip Kuzey ve Güney Amerika’da da hastalık oranı Avrupa’ya benzerdir. Amerika’daki yaygınlık oranı %0,8 olarak belirlenmiştir. [3] Avrupa’da bu oran %1 olarak belirlenirken, Kuzeybatı Afrika’daki Saharalılarda yapılan çalışmalarda ise yaygınlık oranı %5,6 tespit edilmiştir. [5] Çölyak hastalığı aslında yapılan yaygınlık çalışmalarına göre büyük bir problem olarak gözükmekte. Buradan anlayabiliriz ki çölyak hastalığı hakkında çalışma yapılmayan çeşitli ülkelerde de yüksek oranda çölyak hastaları mevcut olabilir. Yeni vakaların ortaya çıkış sıklığı son yıllarda artmakta. Buğdayın işleyişinde ve alımındaki değişiklikler, bebeklik döneminde bebeğin glüten alımına başlama zamanı, serolojik testlerin elverişliliği, mikrobiyomumuzdaki doğuştan gelen değişiklikler gibi faktörler çölyak hastalığına sahip birey sayısını arttırmaktadır. [5] Ayrıca, Çölyak hastalığı kadınlarda erkeklere oranla daha sık görülmektedir. Fakat bu oran farklılığının sebebi hala bilinmemektedir. [7].
Referanslar
1. Fasano, A. Ve Catassi, C. (2012). Celiac Disease. The New England Journal of Medicine, 367:2419-26. DOI: 10.1056/NEJMcp1113994
2. Ün, C. Ve Aydoğdu, S. (2003). Çölyak Hastalığının Moleküler ve Genetik Temelleri. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi, 46: 75-79
3. Lindfors, K., Ciacci, C., Kurppa, K., Lundin, K.E.A., Makharia, G.K., Mearin, M.L., Murray, J.A., Verdu, E.F., Kaukinen, K. (2019). Coeliac Disease. Nature Reviews Diseases Primers https://doi.org/10.1038/s41572-018-0054-z
4. Lindfors, K., Ciacci, C., Kurppa, K., Lundin, K.E.A., Makharia, G.K., Mearin, M.L., Murray, J.A., Verdu, E.F., Kaukinen, K. (2019). Coeliac Disease. Nature Reviews Diseases Primers https://doi.org/10.1038/s41572-018-0054-z esinlenilmiştir.
5. Oxentenko, A.S. ve Rubio-Tapia, A. (2019) Celiac Disease. Mayo Foundation for Medical Education and Research. 94(12): 2556-2571. doi: 10.1016/j.mayocp.2019.02.019.
6. Oxentenko, A.S. ve Rubio-Tapia, A. (2019) Celiac Disease. Mayo Foundation for Medical Education and Research. 94(12): 2556-2571. Doi:10.1016/j.mayocp. esinlenilmiştir.
7. Kuloğu, Z. (2013). Çölyak Hastalığı. Türkiye Çocuk Hastalıkları Dergisi. 2:105-111 DOI: 10.12956/tjpd.2014.46