Dijital Sağlık Okuryazarlığı
Nagehan Uzuner - İletişim Doktora Adayı, İstanbul Bilgi Üniversitesi, İletişim Bilimleri Doktora Programı
Sağlık Okuryazarlığı
Sağlık okuryazarlığının; fonksiyonel sağlık okuryazarlığı, iletişimsel sağlık okuryazarlığı ve eleştirel sağlık okur-yazarlığı olmak üzere üç önemli boyutu bulunmaktadır. Fonksiyonel sağlık okuryazarlığı, genel olarak sağlık bilgilerini anlamak ve bu bilgileri kullanmaya yönelik okuma ve yazma becerilerine sahip olmak anlamına gelirken iletişimsel sağlık okuryazarlığı ise medyada karşılaşılan sağlık habercileri ile iletişim kurabilme konusunda bilişsel becerilere sahip olmayı tanımlamaktadır. Eleştirel sağlık okuryazarlığında ise ileri düzeyde bilişsel, sosyal becerilere ve eleştirel düşünebilme kabiliyetine ihtiyaç duyulmaktadır. Bahsi geçen bu becerilerin düşük olduğu durumlarda, bireylerin sağlık durumları kötüleşebilirken önleyici ve koruyucu sağlık hizmetlerinden daha az hizmet alınmaktadırlar. Dolayısıyla tıbbi hizmetleri almaya daha fazla ihtiyaç duyulmaktadır. Sağlık okuryazarlık seviyesi düşük olan bireylerin tedavi planlarını anlamada zorluklar yaşandığı görülmektedir. Bu kişilerin tedaviye uyumları da düşük düzeyde olmaktadır. Sağlık okuryazarlığı konusu aynı zamanda sağlık yöneticileri ve politika yapıcılar açısından da, sağlık maliyetlerini arttırması sebebiyle sağlık hizmetlerinin geliştirilebilmesi ve yapılandırılmasında büyük önem taşır. Sağlık okuryazarlığı, yarım asırdır uluslararası literatürde tartışılsa da Türkiye’de bu konuda yeterince çalışma bulunmadığı ortadadır[1].
Dünyanın Güncel Sağlık Durumu
1918 yılında İspanyol gribi olarak bilinen bir insan gribi virüsü, Amerika Birleşik Devletleri'ne yayıldı ve bir solunum yolu hastalığı meydana geldi. Araştırmacılar, pandemiye neden olan bu virüsün, enfeksiyonun ölümcül olduğu maymunlar, fareler ve yaban gelinciği gibi diğer memeli konakların aksine, domuzları enfekte etmesine rağmen onları öldürmediğini buldular[2]. Aynı çalışmada Richt, yaban gelinciği ve makaklarda ölümcül bir enfeksiyona neden olduğu bilinen bir grip virüsünün domuzlarda öldürücü olmadığını vurgularken, domuzların yüksek derecede öldürücü grip virüslerine karşı potansiyel bir dirençleri olduğunu belirtmektedir. Dahası, domuzların 1918 pandemik grip virüsünün yayılmasında rol oynayabilecekleri öne sürülmektedir. Bir asır önce yaşanan bu pandeminin ardından 2019 yılından bu yana dünya tekrar küresel boyutta başka bir pandeminin etkisi altında. Tüm dünyada, 21 Temmuz 2021 tarihi itibariyle, Dünya Sağlık Örgütü'ne bildirilen 4.109.303’ü ölüm vakası da dahil olmak üzere toplam 191.148.056 kayıt altına alınmış COVID-19 vakası olmuştur. 20 Temmuz 2021 tarihi itibariyle ise tüm dünyada toplam 3.568.861.733 doz COVID-19 aşısı uygulanmıştır[3].
Dijital Sağlık Okuryazarlığı
Yukarıda bahsi geçen önemli sağlık konuları ve rakamlarını anlamanın ve bu bilgileri sağlığı koruma ve hastalıkların gelişimini önleme bakımından kullanabilmek için sağlık okuryazarlığının olabildiğince yüksek seviyede olması beklenir. Sağlık konusunun dijital dönüşümünde dijital sağlık okuryazarlığı önemli bir unsurdur. Dünyanın hiçbir yerinde insanların sağlık konusunda geride kalmamalarını sağlamak için sağlık okuryazarlığı konusu hayati önem taşır. İnsanlar kişisel sağlık ve bakımlarını yönetirken dijital sağlık okuryazarlıkları yardımıyla daha fazlasını yapabilir duruma gelirler. Dijitalleşmeyle ortaya çıkan dijital sağlık okuryazarlığının sağlık sistemlerinin sürdürülebilirliği ve verimliliği üzerinde de olumlu etkilerinin olacağı öngörülmektedir. Dijital sağlık okuryazarlığının geliştirilmesiyle ortaya çıkacak modeller, sağlıklı davranışlarının daha iyi gözlemlenmesi ve iyileştirilmesini sağlar[4].
Dijital sağlık okuryazarlığı, sağlık konusundaki doğru bilgileri arama, bulma, anlama ve değerlendirme yeteneklerinin tümünü kapsar. Elektronik kaynaklardan edinilen bu sağlık bilgilerini kullanarak sağlığı korumak ve hastalıkların gelişimini önlemek, hastalıkları ele almak veya çözmek için kazanılan becerilerin hepsidir[5]. Sosyoekonomik statüsü daha düşük olan insanlar, hastalık yükleri ile sağlık ihtiyaçlarına erişim ve sağlık bilgilerini anlama konusunda daha savunmasız bir topluluğu oluştururlar. Web siteleri ve sosyal medya dahil olmak üzere medya, forum veya bloglar gibi tüm çevrimiçi platformlarda yayınlanan bu sağlık bilgileri günbegün artmaktadır. Ancak dijital sağlık pazarlamada kullanılan bu dinamik platformlarda da bilgi kalitesi ve güvenilirliğinin düşük olması gibi zorluklar ortaya çıkmaktadır.
Sağlıkta etkili ve adil dijital dönüşüm, modern sağlık sistemlerini, vatandaşları, hasta ve hasta yakınlarını güçlendirmek için önem taşımaktadır. Genellikle mevcut dijital sağlık araçlarında değişen yaşam biçimleri yeterince hesaba katılmaz. Pek çok alanda da olduğu gibi tüm kullanıcıların homojen özelliklerde oldukları varsayılmaktadır. Dijital sağlık okuryazarlığı ekonomik, çevresel, kültürel ve toplumsal faktörler tarafından şekillendirilir. Devletler ve toplumlar ile şirketler tarafından etkili ve adil bir dijital geçişin sağlanması için sağlık ve diğer sistemlerden alınacak kamu hizmetlerinin ve profesyonellerin geliştirilmesi; ve daha geniş eğitim, kapsayıcılık ve sosyal adalet iyileştirmeleri gibi dijital yenileşim önlemlerini gerektirir[4].
Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), sağlık sisteminin güçlendirilmesi amacıyla dijital müdahalelere ilişkin önemli olan ilk DSÖ Kılavuz Önerileri (2019) ile Dijital teknolojiler: temel sağlık hizmetlerinin geleceğini şekillendirme (2018) başlıklı yayınlarıyla dijital sağlık okuryazarlığına vurgu yapmaktadır[6]. 3D baskı teknolojileri kullanarak üretilen protezler, kişiselleştirilmiş tıbbi yaklaşımlar ve yaşamsal belirtileri izleyen akıllı saatlerin ortak noktası insanlara daha kapsayıcı sağlık hizmetleri sunmak için ortaya çıkan yeni dijital teknolojilerdir. Bu tür yenilikçi teknolojiler, sağlık hizmetlerine daha verimli ve etkili bir şekilde erişim sağlamak için sağlık sistemlerine dahil edilmektedir. DSÖ Avrupa Bölgesi'ndeki sağlık bakanlıkları dijitalleşmeye daha fazla yatırım yaparken DSÖ, dijitalleşmeye yönelik hızlı yaklaşımları keşfetmeleri için Üye Devletleri desteklemektedir[6]. Yeni donanım ve yazılım çözümleri ile dönüşmeye devam eden sağlığın geleceğinin dijital olduğu ortadadır. Dijital sağlık ve sağlık sistemlerindeki uygulamalar hakkında bilinmesi gerekenler şunlardır;
Dijital sağlık kapsamı, mobil ve internet teknolojilerinin kullanımının ötesine geçmektedir.
Dijitalleşme, sağlık sistemlerinin duyarlı ve sürdürülebilir olmasına yardımcı olmaktadır.
Dijital sağlık sistemleri, sağlık profesyonellerinin değiştirilmiş ve dönüştürülmüş yeni rollerinin ortaya çıkmasını gerektirir.
Dijitalleşmeyle sağlık uzmanlarına tıbbi uygulamalarda daha fazla zaman tanınır.
Dijital sağlık sistemleri, sağlıktaki eşitsizliklerin azaltılmasına yardımcı olmaktadır.
COVID-19 pandemisiyle önemi daha da artan teletıp ile bilgi ve iletişim teknolojileri kullanılarak uzaktan tıbbi hizmetler sunulmaktadır. Teletıp, çeşitli kısıtlamalar ve zorluklar sebebiyle karşılanamayacak pek çok tıbbi hizmete erişim sunarak izole bölgelerdeki insanlara sağlık hizmetleri iletmektedir[6]. Aynı zamanda dijital sağlık sistemleri, kaliteli sağlık bilgilerini daha erişilebilir hale getirken, bir yandan da sağlık okuryazarlığını teşvik ederek, sağlıklı davranışlarının geliştirmesini sağlamaktadır. Böylece sağlıktaki eşitsizliklerin azaltılmasına katkıda bulunulmaktadır.
Dijital sağlık okuryazarlığı konusundaki diğer önemli kaynaklardan bazıları ise, “UNICEF'in Dijital Sağlığa Yaklaşımı” ve “İnsan Merkezli Bakım İçin Sağlık Okuryazarlığı: OECD Ülkeleri Nerede Duruyor?” başlıklı yayınlardır[7,8]. UNICEF'in Dijital Sağlığa Yaklaşımı, her çocuğun hayatta kalmasını ve gelişmesini sağlamak için tasarlanmıştır. Bu çalışma, UNICEF'in 2016-2030 Sağlık Stratejisi hedeflerine ulaşmak için dijital teknolojilerin nasıl kullanılabileceğine dair rehberlik sağlar. Veri toplama ve bu verileri kullanma, hesap verebilirlik, şeffaflık ve yüksek kalitedeki sağlık hizmetlerine daha fazla erişim imkanları için UNICEF'in hazırladığı bu rehber, dijital sağlık müdahalelerini benimsemeleri için ülkeleri desteklemek amacıyla kullanılmaktadır.
Sonuç niyetine
Yirmi birinci yüzyılda bireylerden hastalıklar hakkında bilgi sahibi olmaları, hastalık bulgularını saptamaları ve ihtiyaç olduğunda kendi sağlık kararlarını alabilmeleri beklenmektedir. Dolayısıyla sağlık hizmetlerinin etkili olması ve bu hizmetlerin kalitesi de bireylerin sağlıkları konusunda aldıkları kararlara paraleldir. Alınan sağlık kararları; sağlıkla ilgili bilgilere erişim ile bu bilgileri işleme ve anlama kapasitesi anlamına gelen sağlık okuryazarlığı kapasiteleri tarafından oluşturulmaktadır. Dijitalleşmeyle birlikte hala önemi yüksek olan doktor söylemi paradigması da bir bakıma artık geçerliliğini yitirmeye başlamıştır. Bireyler sağlık hizmetlerindeki seçeneklerini anlamanın ve sağlık kararları üzerinde daha fazla kontrol sahibi olmanın yollarını çeşitli şekillerde aramaktadırlar. Profesyonellerin kullandığı tıbbi jargonun devamlılığı esas alınsa da ilaç talimatlarındaki bilgiler hala karmaşık olarak görülebilmektedir. Tüm dünyada dijital teknolojilere yaygın erişim imkanları, sağlık bilgisine erişimi demokratikleştirerek, sağlık bilgisini geliştirmek ve kendi kendine bakımı desteklemek için yeni yollar sağlar. Bununla birlikte, bireyler sağlık bilgilerini yanlış kullandıkları veya yorumladıklarında sağlık tercihleri ve davranışları da yanlış etkilenebilir. Bu durumda da bireyler sağlıklarını tehlikeye atabilir, sağlık hizmetlerini sunan kurum ve sağlık profesyonellerinden pek de rasyonel olmayan taleplerde bulunabilirler. Olası tüm sağlık risklerinin azaltılmasında sağlık okuryazarlığının geliştirilmesi gereklidir.
Referanslar
Balçık, P. Y., Taşkaya, S., & Şahin, B. (2014). Sağlık okur-yazarlığı. TAF Preventive Medicine Bulletin, 13(4), 321-326.
Kansas State University. (2009, May 1). 1918 Flu Resulted In Current Lineage Of H1N1 Swine Influenza Viruses. ScienceDaily. 22 Temmuz 2021 tarihinde www.sciencedaily.com/releases/2009/04/090430111640.htm adresinden erişildi.
World Health Organization Coranavirus (COVID-19) Dashboard. 22 Temmuz 2021 tarihinde tarihinde https://covid19.who.int/ adresinden erişildi.
Patient Information Forum. 22 Temmuz 2021 tarihinde https://pifonline.org.uk/ adresinden erişildi.
PLATFORMU, T. K., & İÇERİKLERİ, S. Pandemilerde sağlık okuryazarlığı ve medya.
World Health Organization. What You Need Know About Digital Health Systems. 22 Temmuz 2021 tarihinde https://www.euro.who.int/en/health-topics/Health-systems/pages/news/news/2019/2/what-you-need-to-know-about-digital-health-systems adresinden erişildi.
Unicef’s Approach to Digital Health. 23 Temmuz 2021 tarihinde https://www.unicef.org/innovation/reports/unicefs-approach-digital-health%E2%80%8B%E2%80%8B adresinden erişildi.
Moreira, L. (2018), “Health literacy for people-centered care: Where do OECD countries stand?”, OECD Health Working Papers, No. 107, OECD Publishing, Paris.