Etik Kavramı ve Another Round Film İncelemesi

Nagehan Uzuner - İletişim Bilimleri Doktora Adayı, İletişim Bilimleri Doktora Programı, İstanbul Bilgi Üniversitesi

Etik Kavramı

Etik, doğru değerler kapsamında doğru davranışlarda bulunma ve toplum yararını düşünme pratiği olarak tanımlanır. Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre Fransızca éthique sözcüğünden ödünç alınan etik, sırasıyla;

• töre bilimi,

• çeşitli meslek kolları arasında tarafların uyması veya kaçınması gereken davranışlar bütünü,

• etik bilimi,

• ahlaki, ahlakla ilgili

olmak üzere tanımlanırken, Oxford Learner’s Dictionaries’e göre ise;

• ahlaki ilkeler veya davranış kuralları sistemi,

• bir kişinin davranışını kontrol eden veya etkileyen ahlaki ilkeler,

• ahlaki ilkelerle ilgilenen felsefe dalı

olarak tanımlanmıştır[1,2].

Tüm dünyada tarih boyunca ortaya çıkan toplumsal sorunlara çok farklı bakış açılarıyla çeşitli çözümler bulunmaya çalışılmıştır. Ortaya pek çok kararsızlıklar, ikilemler ve nihayetinde ortak bir çözüm arayışı ihtiyacı doğmuştur. Önemli bir sağlık sorunuyla dünyaya gelen bebeklerin ve ileri yaştakilerin dejeneratif hastalıkları sebebiyle bakıma muhtaç olmaları konusunda çokça fikir ayrılıkları ortaya atılmıştır. Engelli bebeklerin yaşam haklarından tutun da ana akım Hristiyanlıktan ayrışan bir mezhep olan Yehova şahitleri gibi dini inançları sebebiyle kan naklini reddeden insanlara değin; hastaların, hastalıkların ve tedavi planlarının etik bakımdan değerlendirileceği, bilimsel çalışmalarının ancak toplumun yararı güdülerek yapılabilmesi amacıyla etik kurulların kurulması kaçınılmaz hale gelmiştir[3,4]. Özellikle hastaların mahremiyetlerinin korunması, bedenlerine yapılacak olan tıbbi müdahale kararlarının hastanın kendisinden ve veya yakınlarından alınacak olan onamlara bağlı olması sebebiyle etik kurulların varlığı hayati önem taşımaktadır.

Etik Kurullar

1964 yılı Haziran ayında Helsinki’de yapılan World Health Organization (Dünya Sağlık Örgütü) Genel Kurulunda kabul edilen Helsinki Bildirgesinde insan materyalleri ve insanlar üzerindeki tıbbi araştırmaların etik ilkelerine yer verilmektedir. Helsinki Bildirgesi’ne göre;

Tıbbı araştırmanın asıl amacı yeni bilgi üretmek olsa dahi, bu amaç hiçbir zaman araştırmaya katılan insanların bireysel haklarından ve yararlarından üstün tutulamaz. Üzerinde araştırma yapılan kişilerin yaşamını, sağlığını, onurunu, kişilik bütünlüğünü, kendi kararını verme hakkını, özel yaşamını ve kişisel bilgilerinin gizliliğini korumak, tıbbi araştırmalarda yer alan tıp doktorlarının görevidir. Üzerlerinde araştırma yapılan kişilerin korunması yükümlülüğü her zaman tıp doktoruna ve diğer sağlık çalışanlarına ait olmalıdır, üzerinde araştırma yapılan kişiler buna onam vermiş olsalar bile bu yükümlülük asla onlara bırakılmamalıdır. Tıp doktorları, kendi ülke sınırlarında insanların kullanıldığı araştırmalar için geçerli olan tüm etik, hukuksal ve düzenleyici normlar ve standartların yanında ilgili uluslararası norm ve standartları da dikkate almalılardır. Herhangi bir ulusal ya da uluslararası etik, hukuksal ya da idari gereklilik, araştırmalarda kullanılan insanlara bu Bildirge ile sağlanan koruyucu önlemleri zayıflatmamalı veya ortadan kaldırmamalıdır. İnsanların kullanıldığı tüm tıbbi araştırmalar, yalnızca etik ve bilim açısından yeterli eğitime, yetişmişliğe ve niteliklere sahip kişiler tarafından yapılmalıdır. Hastaların ya da sağlıklı gönüllülerin üzerlerinde yapılacak araştırmalar, yetkin ve gerekli niteliklere sahip bir tıp doktorunun ya da sağlık çalışanının denetiminde gerçekleştirilmelidir[5].

Biyomedikal teknolojilerdeki gelişmeler, sağlık profesyonellerinin, hastalara uyguladıkları tedavi protokollerinde ölümcül hastalığı olan veya fiziksel engelleri olan hastalara uygulayacakları tedavi protokolleri konusunda iç gözlem yapmalarını zorunlu kılmıştır. Yeni teknolojiler, etik ve ahlaki değerleri yeniden inceleme ve tanımlama ihtiyacını ortaya çıkartırlar. İnsan sağlığı söz konusu olduğunda etik ve ahlaki kararlar konusunda geçmişte olduğundan daha fazla endişe duyulmaktadır. Bu endişeleri olabildiğince azaltmak için kurulan etik kurullar, üyelerine, hizmet ettikleri ve bağlı bulundukları kurumlara ve çalışma konularına göre tasnif edilmektedir. Etik kurulların amaçları; insanlığı ilgilendiren değerleri korumak, bilimsel araştırmaların süreçleri ve sonuçlarıyla ilgilenmek, sağlık hakkında hazırlanan yasa tasarılarına görüş bildirmek, tasarıların yasalaştırılmasında etkin rol oynamak, bilimsel araştırmaların olası riskleri hakkında farkındalık yaratmak olarak sıralanabilir[6]. Bu bağlamda ülkemizde ve dünyada genel olarak üniversitelere bağlı ancak bağımsız karar mekanizmasına sahip bilimsel araştırma ve inceleme kurulları, klinik araştırmalar etik kurulları, hayvan deneyleri etik kurulları, sosyal bilimler araştırmaları etik kurulları ve biyomedikal araştırmalar etik kurulları gibi etik kurullar kurulmaktadır.

Genel olarak invasiv ya da noninvaziv olsun, insana ve diğer canlılara müdahale ve izlem içeren tüm girişimlerin ve araştırmaların ilgili etik kurullara sunulması ve gerekli onamların alınmasının ardından bu girişim ve izlemlerin sürdürülmesi gerekir. Üniversiteler bünyesindeki, -bilimsel araştırmalara katılan tüm bireylerin ve canlıların refah seviyelerini ve haklarını koruyan- Etik Kurullar, araştırmaların evrensel etik ilkeler çerçevesinde tasarımları, yürütülmeleri, kayıtlarının tutulması, raporlanması, bilimsel ve etik standartların sağlanması ve araştırma süreçlerinde gönüllülerin haklarının korunmasını konu edinir. Hayvan Deneyleri ve İnsan Gönüllülerle yapılacak araştırmaların üniversiteler bünyesindeki ilgili etik kurulların onamına sunulması gerekmektedir.

İnsan gönüllülerle yapılacak araştırmalar için başvuru algoritması aşağıdaki gibidir:

Şekil 1: İnsan Gönüllülerle Yapılacak Araştırmalar İçin Başvuru Algoritması[7]

Yukarıdaki şekilde göreceğiniz gibi orta kısımda yavruağzı ile renklendirilmiş; Retrospektif, Prospektif, İlaç/Tıbbi Cihaz ya da tedavi/bakım gibi diğer araştırmalar söz konusu olduğunda ise Sağlık Bakanlığından gerekli araştırma izinlerinin de alınması koşulu bulunmaktadır. Araştırmaların klinik bağlamda olup olmadığını belirlemek için ise aşağıdaki şekilde bahsi geçen soruların yanıtlarının evet olması beklenmektedir.

Şekil 2: Klinik Araştırmalar Karar Ağacı[7]

Etik kurulların faaliyet alanı bilimsel araştırmaların yayınlanması için gerekliliklerin yerine getirilmesi konusunda izlem ve onam vermek, bu çalışmaların toplumsal etik ilkelerine uyumlu olmalarını sağlamak ve aykırı uygulamaları değerlendirmektir. Genellikle kurul üyeleri senato tarafından mevcut ve farklı üniversitelerin sağlık bilimleri, fen bilimleri, sosyal bilimler ve diğer farklı bilim dallarındaki fakültelerden seçilen bilim insanları ve sahadaki farklı uzmanlıklardan gelen profesyonellerden seçilmektedir. Etik kurul üyeleri görev süreleri boyunca, yazılı istifa beyanında, sağlık sorunlarının beyanı, mazeretsiz olarak toplantılara katılamama ve etik kurallara aykırı davrandıklarının tespiti durumları dışında toplum ve bilim yararına gönüllülük esasıyla hizmet ederler.

Another Round (Körkütük) Film İncelemesi

93. Oscar Ödüllerinde En iyi Uluslararası Film ödülünü[8] ülkesi Danimarka’ya götüren Another Round, Netflix Türkiye gösterimine ise Körkütük adıyla sunuldu. Orta yaş bunalımındaki dört lise öğretmeninin heyecan arayışında alkole başvurmalarını konu edinen filmin yönetmen koltuğunda Thomas Vinterberg oturuyor. Filmin oyuncu kadrosunu ise Mads Mikkelsen, Thomas Bo Larsen, magnus Millang, Lars Ranthe, Maria Bonnevie ve Susse Wold gibi isimler oluşturuyor. Film konusu itibariyle “hayat ayık yaşanamayacak kadar sıkıcıdır” bakış açısından başlayarak alkolün kötüye kullanımının vurgulandığı “alkol tüm kötülüklerin anasıdır” bakış açısına doğru dikotomik bir söylemi sekanslar boyunca tekrar ediyor. Senaryo bir bakıma alkol kullanımını görece teşvik eden yarı kurgusal ve yarı bilimsel bir hipoteze dayandırılıyor. Dünya Sağlık Örgütü’nün Alkol ve sağlıkla ilgili küresel durum raporu 2018 başlıklı raporunda[9] Danimarka’da yaşayan gençlerin, Avrupa ortalamasına göre neredeyse iki kat daha fazla alkol tükettiği rapor edilmiştir. İstatistiklere bakıldığında böyle bir senaryonun Danimarka’dan çıkmış olması da elbette isabetsiz sayılmaz.

Video 1: Another Round Official Trailer[10]

Aynı müfredat konularını her yıl tekrarlamaktan usanmış ve neşesini kaybetmiş bir tarih öğretmeni olan Martin’in öğrencileri de bu durumdan mustariptirler. Öyle ki öğrenciler bu durumu ailelerine bildirirler ve sonunda Martin’e kendisini toparlaması, aksi halde ders veremeyeceği uyarısı verilir. Okuldaki işinden son derece mutsuz olan Martin’in evinde de işler pek iç açıcı değildir. Bir yandan Martin’in çocukları da babalarını görmezden gelirlerken, eşi Anika da sıklıkla gece vardiyasında çalışır ve böylece bir türlü birlikte zaman geçiremezler. Hayatında pek de yolunda gitmeyen şeylerin farkında olan Martin, eşi Anika’ya eskisi kadar eğlenceli olup olmadığını sorar. Yolunda gitmeyen şeylerin farkında olsa da filmde varoluşçu Kierkegaard’dan alıntılanan; “Gençlik nedir? Bir rüya. Aşk nedir? Rüyanın içeriği.” alıntısında bahsi geçen rüyadan ve aşktan son derece uzaktadır. Ta ki bu sıkıcı yaşamı ve tutumu, aynı okulda birlikte görev yaptıkları öğretmen arkadaşlarından birinin 40. yaş günü yemeğinde buz gibi yüzüne vurulana kadar. Martin, diğer üç öğretmen arkadaşı, garsonun şevkle sunduğu Rus votkalarını keyifle yudumlarken; dönüşte araba kullanacağını dile getirerek sadece soda sipariş eder. İş arkadaşları bu duruma kayıtsız kalamayıp, Martin’e özgüven ve neşe eksikliği yaşadığını söylerler. Filmin kilit noktası da tam olarak bu diyalogda saklıdır.

Martin’in iş arkadaşlarından biri, Norveçli psikiyatrist Finn Skardeud’un bir hipotezinden bahseder. Skardeud hipotezinde, insan kanında yüzde 0.05 oranında alkol eksikliği ile doğduğundan, insanın ancak bu eksiklik kapatılırsa özgüven eksikliğinden kurtularak, sosyal ortamlarda rahat edeceğini iddia eder. Sonrasında bu kışkırtıcı hipotezden yola çıkarak dört kafadar öğretmen tıpkı Ernest Hemingway gibi iş saatleri kapsamında, yalnızca gün içinde olmak koşuluyla alkol tüketerek bu eksikliği doldurmaya; hayatlarındaki eksiklikleri tamamlamaya ve neşelenmeye niyet ederler. Çünkü her birinin kendilerine göre pek de mutlu olmadıkları türden hayatları vardır. Bu fikir öyle cazibeli gelir ki bunu uygulamak için sabırsızlanırlar. Bir yandan Martin’in alkol içmeye ikna olmasının ardından, gençliğinde çok kıvrak dans figürleri olduğu konusu açılır ve Martin dans etmesi yönündeki ısrarlara dayanamaz. Alkolün de etkisiyle sergilenen bu cömert dans figürleri Skardeud’un hipotezini doğrular niteliktedir.

Filmin ana karakterlerinin öğretmen rollerinde olmaları ise diğer kilit noktalardan biridir. Topluma örnek olması, gençlere toplumsal normları aşılaması gereken bir mesleğin seçilmesi kasten yapılır. Böylece film kucağımıza nur topu gibi etik tartışmalar bırakmaktan alıkoyamaz kendini. Sıkıcı ve neşesiz bir şekilde hayatlarının her gününü bir diğerinin aynısı olarak yaşayan bu ekip, bu hipotezi denemeye karar verir ve deneyimledikleri süreci detaylıca kayıt altına alacaklarına dair birbirlerine söz verirler. Böylece dört kafadar okul tuvaletlerinde, soyunma odalarında, spor antrenmanlarında ve hatta sınıflarda ders sırasında dahi alkol içerek aradıkları heyecanı ve neşeyi kısa sürede bulur. Alkolün de desteğiyle eksik özgüvenleri fazlasıyla tamamlanır.

Çok geçmeden alkolün kötüye kullanımıyla mücadele edenlerin kaçınması gereken çeşitli sahneler yaşanmaya başlar. Martin, alkolün etkisiyle aslında tarih öğretmeyi ne kadar sevdiğini hatırlar. Beden Eğitimi öğretmeni Tommy, koçluğunu yaptığı okul takımıyla her zamankinden daha fazla eğlenmeye başlar. Çocukların zorbalığına uğrayan minik öğrencesini ise yüreklendirerek ona özgüven aşılar. Yok sayılmaması, kendini ispat etmesi yönünde destekler. Müzik öğretmeni Peter, yönettiği koroyla süpersonik bir performans sergilerken, felsefe öğretmeni Nikolaj da yeniden felsefe hakkında tartışmaktan müthiş derecede keyif almaya başlar. Martin’in öğrencileriyle soru cevap yaparken, yarattığı etkileşim şahanedir. Bu sahne pedagojik formasyon eğitimlerine örnek olabilecek nitelikte, unutulmaz bir performanstır.

Ailesiyle ilişkisi de ısınan Martin ve ailesi uzun bir aradan sonra unutulmaz bir kamp tatili yaparlar. Her şey yolunda gidiyor gibi gözükse de Martin ve diğerleri, kanlarındaki alkol seviyesini ölçmek için çeşitli ölçüm cihazları kullanırlar ve kısa bir süre sonra bahsi geçen o eksik alkol oranıyla yani yüzde 0.05 alkol oranını tamamlamakla yetinmeyip, “çakır keyif” hallerini daha da ileriye taşımak isterler. Felsefe öğretmeni Nikolaj zaman zaman gözlemlerini bilgisayarına kayıt almaya devam ederken alkolü tolere etmeye başlayan bedenleri için alkol miktarını yükseltmeleri çok da zor olmaz. Kanlarındaki günlük alkol miktarını iki katına çıkardıktan sonra, dört kafadar öğretmen artık alkol bağımlılığında ortaya çıkan yoksunluk sorunlarıyla baş etmeye çalışırlar. Filmin temel vurgusu; alkolün kötüye kullanımıyla ortaya çıkacak sorunlardan ziyade kontrollü bir şekilde, yani alkolün sorumlu tüketimi ile hayattan çok daha fazla keyif alınabileceğiyle ilgili dinamikler olduğu yönündedir. Öyle ki Anika’nın, Martin’in alkol tüketimi yüzünden şikayet etmeye başladığı sahnelerde: “Alkol alman umurumda değil, tüm ülke deli gibi içiyor zaten” sözleri de bunun altını bir kez daha çizer. Artık Martin’in varlığından bile şüphelendiğini dile getiren Anika, Kierkegaard’ın hayat tasviriyle ilgili görüşünü bir kez daha vurgular. Kierkegaard’a göre modern yaşamdaki birey aynı anda aile, sosyal yaşantı ve eğlence gibi varoluşsal alanlar içerisinde olamaz çünkü aile bu dinamiklerin bir arada götürülebileceği bir kurum değildir[11].

Böylesi risklerle dolu deneysel bir çalışmayı kendi bedenlerinde deneyimlemeye kalkışan dört eğitimcinin yaşadıkları baştan sona etik kavramının üstünde tepinildiği bir serüven olur. Dahası Peter’ın, öğrencisi Sebastian’a anksiyetesiyle baş edebilmesi için sınav öncesinde alkol almasını salık vermesiyle etik kavramı bir kez daha filmin ta kalbine oturur. Sınavda Kierkegaard hakkında konuşulması da elbette ki tesadüfi değildir. Bilakis sınavda Kierkegaard’ın anksiyete konsepti konu edilerek toplumsal normların çok uzağında, okulda manipülatif bir araç olarak kullanılan alkolü perdelemeyi başarır. Sebastian’ın sınav stresi yüzünden ortaya çıkan anksiyetesi alkolün kötüye kullanımı konusunda ortaya çıkan tüm bu ahlak ve etik tartışmalarının önünde koşar. Film boyunca her durumda ve koşulda en çok eğlenen kişi beden eğitimi öğretmeni Tommy’dir. Ancak Tommy, diğer üçü gibi orta yaş krizini temsil etmez. Çünkü o baştan beri varoluşsal sancının yok ettiği bir karakterdir. Diğer üçü alkolün kötüye kullanımıyla toplumsal normlardan her ne kadar merkezkaç kuvvetiyle uzağa doğru savrulsalar da evlilikleri ve ailelerine karşı sorumlulukları sebebiyle yeniden aynı merkezkaç kuvvetinin marifetiyle toplumsal normlara bir şekilde uymaya çabalarlar. Oysa Tommy’nin intiharı varoluşsal sancının bireyi yok edişi doğrultusunda okunabilir. Okulun mezuniyet kutlamalarında Peter’in çalıştırdığı müzik korosunun gençlik ve yaşam enerjisi üzerine verdiği mesajın heyecanı, Nikolaj’ın Martin’e Tommy’nin ölüm haberini ulaştırmasıyla derin bir burukluğa dönüşür.

Tommy’nin ölümü sonrasında, tam da kendisinin yapacağı gibi arkadaşlarının içki içmeye giderek onu anmaları her şeye rağmen devam eden hayattan her koşulda keyif alınması gerektiğini hatırlatır. Bu sırada film karnavalesk bir kapanış sunar: mezuniyetlerini kutlayan öğrenciler kasabayı neşeye, müziğe, dansa ve eğlenceye boğar. Martin, film boyunca pek karşılaşılmayan gülümsemesini cesurca koyar yüzüne. Filmin neredeyse başında teaser’ını sunduğu enfes dans şovunu bu sefer doyasıya sunar izleyiciye. Bu tek kişilik dans şöleni, yaşamın yalnızca anlardan ve neşeden ibaret olduğunu haykırır adeta. Filmin tadı tam olarak acı tatlı bir sos gibi kalır damakta Scarlet Pleasure’ın What a Life adlı şarkısı çiğnenirken dudaklarda.

Sonuç niyetine

1964 yılında kabul edilen Helsinki Bildirgesinde de konu edildiği gibi biyomedikal ve klinik araştırmalar ya da sosyal bilimlere konu olan alanlarda yapılacak diğer araştırmalar ancak ve ancak evrensel ve bilimsel etik kurallarına uyularak, insan sağlığı, güvenliği ve onuru ön planda tutularak gerçekleştirilebilir. İçinde insan katılımı olan tüm araştırmalar, yalnızca etik ve bilim açısından yeterli eğitim ve donanıma sahip kişiler tarafından yapılmalıdır. Tüm bilimsel araştırmalar, resmi izinlere tabi, kontrollü ve sistematik olarak yapılır. Etik Kurul onayları bulunmayan bilimsel yaklaşımlardan uzak çalışmaların ve araştırmaların süreç ve sonuçları herhangi bir bilimsel yayında yayınlanamayacaktır. Sonuç olarak insan katılımı içeren tüm araştırmalarda öncelikli olan konu; araştırmanın ortaya koyacağı olası bulgulardan ziyade öncelikle insan sağlığının, güvenliğinin ve onurunun korunması gerekliliğidir.

Referanslar:

1. Türk Dil Kurumu Sözlüğü, (2022). Etik. 24 Eylül 2022 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden alınmıştır.

2. Oxford Learner’s Dictionaries, (2022). Ethics. 25 Eylül 2022 tarihinde https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/ethic?q=ethics adresinden erişildi.

3. Rosner, F. (1985). Hospital medical ethics committees: a review of their development. JAMA, 253(18), 2693-2697.

4. Fost, N., & Cranford, R. E. (1985). Hospital ethics committees: administrative aspects. Jama, 253(18), 2687-2692.

5. World Medical Association. (‎2001)‎. World Medical Association Declaration of Helsinki. Ethical principles for medical research involving human subjects.. Bulletin of the World Health Organization, 79 (‎4)‎, 373 - 374. World Health Organization.

6. Rosner, F. (1985). Hospital medical ethics committees: a review of their development. JAMA, 253(18), 2693-2697.

7. Koç Üniversitesi, (2022). Etik Kurullar. 25 Eylül 2022 tarihinde https://vprd.ku.edu.tr/etik-kurullar/ adresinden erişildi.

8. Oscars Organization, (2021). The 93rd Academy Awards. 25 Eylül 2022 tarihinde https://www.oscars.org/oscars/ceremonies/2021 adresinden erişildi.

9. World Health Organization, (2018). Global Status Report on Alcohol and Health 2018. 25 Eylül 2022 tarihinde https://www.who.int/publications/i/item/9789241565639 adresinden erişildi.

10. YouTube (2021). Official Trailer: Another Round 25 Eylül 2022 tarihinde https://www.youtube.com/watch?v=40X5EX6Us7c adresinden erişildi.

11. ÖZLER, A. Kierkegaard. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 14(27), 262-266.