Fenilketonüri (PKU)
İ. Yağmur ABAOĞLU-Yeditepe Üniversitesi, Moleküler Tıp (M.Sc.)
Tirozin üretiminde fenilalanin substrat olarak kullanılmaktadır. Fenilalaninden tirozin oluşumunu sağlayan enzim fenilalanin hidroksilaz enzimidir. Bu enzimin koenzimi tetrahidrobiopterindir (BioH4) ve biopterinin indirgenmesiyle oluşur. Fenilketonüri, fenilalanin hidroksilaz eksikliği sonucu meydana gelir.
Aminoasit metabolizmasında meydana gelen kalıtsal bozukluklar tedavi edilmezse metabolitlerin zararlı birikiminden kaynaklı zeka geriliği veya çeşitli gelişim bozuklukları ile sonuçlanır. Otozomal resesif geçişli bir hastalık olan fenilketonüri oldukça sık görüldüğü (1:15,000) için önemli genetik bozukluklardan biridir ve diyet ile tedavi edilebilir. Ailedeki taşıyıcı akrabalar için taşıyıcı test önerilmektedir. Beyaz ırkta 10.000 canlı doğumda 1 oranında görülür. Erkek ve kadınları eşit derecede etkileyen fenilketonüri hastalığının en sık görülen formu İskandinav asıllarda oldukça sıktır, bunun yanında bu hastalığa Yahudilerde çok nadir rastlanmaktadır.
Yenidoğanlarda topuk kanından alınan örnekler kütle spektrometrisi ile incelenerek bazı aminoasit bozuklukları gözlemlenebilir. Bu bozuklar ülkeden ülkeye göre değişmektedir. Bunlardan sadece fenilketonüri taraması tüm ülkelerde zorunludur.
Fenilalanin dokularda, plazmada ve idrarda yüksek oranda bulunmaktadır. Fenilketonüri hastalığına sahip hastalarda pigmentasyon eksikliği (açık deri rengi, açık renk saç ve mavi gözler) görülür. Hayatın ilk altı ayı ile birlikte ağır mental retardasyon ortaya çıkar.
Normal çocuklarda diyetle alınan fenilalaninin yarısından daha azı protein sentezi için kullanılır, geriye kalanı ise fenilalanin hidroksilaz sistemi (Şekil.1.) ile tirozine dönüştürülür. Bu enzim eksikliğinde fenilalanin metabolizması çalışamaz, çeşitli ürünler oluşur bu ürünler idrar ve terde bol miktarda yer alır. Bundan dolayı hastada küf veya fare kokusu oluşur.
PAH geni fenilalanin hidroksilazı kodlamaktadır, meydana gelen bozukluk bu gendeki mutasyonlardan kaynaklanır. Bu enzimin eksikliği ise kan ve beyinde fenilalaninin toksik birikimine yol açmaktadır. Fenilalanin hidroksilaz enzimini kodlayan genin yaklaşık olarak 500 mutant aleli belirlenmiştir. Bu gende çok sayıda hastalığa sebep olan allel olduğundan moleküler düzeyde tanısı kolay değildir.
Fenilketonüri hastalarına hayat boyu belli bir miktarda fenilalanin alımı önerilmektedir. Tirozin ve fenilalaninin kandaki seviyelerinin izlenmesi eksikliklerinin önlenmesi için önemlidir.
Kaynakçalar
1- Gürdöl, F., & Ademoğlu, E. (2006). Biyokimya. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi, 77-104.
2- https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/index.php
3- Kumar, V., Abbas, A. K., & Aster, J. C. (2014). Robbins temel patoloji. Nobel Tıp Kitabevleri.