Genetik Bilimi ve Hemşirelik Rolleri
Vildan KOCATEPE, Öğr. Gör. Msc., Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü- Metin YILMAZ, Hemşire, Maslak Acıbadem Hastanesi, Koroner Yoğun Bakım Ünitesi
Dünyada kalıtsal hastalıkların artmasıyla beraber genetik biliminin önemi ivme kazanmaya başlamıştır (Durmaz ve ark., 2011). Sağlığın her alanında yer alan hemşireler, bireyin tüm özelliklerini ele alarak bakım planı yapmaktadırlar. Hemşireler bu anlamda, bireyin içinde bulunduğu sağlık durumu, aile öyküsü, risk faktörleri gibi içsel ve dışsal etkenlerinin tamamını göz önünde bulundurarak bireye bakım vermekle yükümlüdürler. Tüm bu etkenler genetik ile ilişkili olmakla birlikte bireyi doğrudan ve dolaylı olarak etkilemektedir (Calzone, 2012).
Koruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetleri kapsamında hemşirelerin;
Bakım verdikleri bireylerin yaşam şekli hakkında bilgi sahibi olabilme,
Genetik öyküsü ve risklerini değerlendirebilme,
Genetik hastalıkların biyo-psiko-sosyal etkilerini anlamlandırabilme,
Genetik hastalığı olan çocuk ve ailesine bütüncül bakım ve danışmanlık verebilmede
Temel bir genetik bilgiye ve anlayışa sahip olmaları önem taşımaktadır.
Birçok hemşirelik alanından farklı olarak genetik, yaşamın her aşamasında önemlidir ve bu nedenle yenidoğandan geriatrik bakıma kadar tüm hasta gruplarında ele alınmalıdır. Genetikte, özellikle de onkoloji, gastroenteroloji, pediatrik ve doğum öncesi bakım alanlarındaki gelişmeler, genetik ve genetik sağlık bakımına olan talebin artmasına neden olmuş ve hemşirelere klinik uygulamalarını desteklemek için genetikle ilgili hem beceri hem de bilgi yetkinlikleri geliştirmelerini sağlamıştır (Seven ve ark., 2015, Kirk, 2011).
Hemşirenin Çağdaş Rollerine Göre Genetik Bilgisi Kullanma
Hemşire bakım verici olarak, hastanın hastalık-iyileşme sürecinin tamamında hastanın sağlığının optimum seviyeye ulaşmasına yardımcı olur. Tüm bu süreçlerde karar verme becerisini kullanarak birey/hasta merkezli çalışır (Taylan, Alan & Kadıoğlu, 2012). Genetik bir hastalık nedeniyle hastanede olan bireyin bakım gereksinimlerini saptamada genetik bilginin yeterli olması gereklidir. Hemşire genetik bilgisi ışığında hastada gelişebilecek durumları öngörebilir ve etkin bakımı sağlayabilir.
Karar verici rolü ile, tüm bakım aşamalarında kritik ve eleştirel düşünme becerilerini kullanarak, bireyi/hastayı ve ailesini de karar sürecine dahil ederek karar vermelidir. Bu noktada hemşire, holistik yaklaşım sergilemeli ve birey ve ailenin istekleri ile hastanın maksimum yararına olacak kararı vermelidir (Taylan, Alan & Kadıoğlu, 2012). Örnek olarak gebelik sürecinde down sendromlu bir bebeğe sahip olacağını öğrenen bir ebeveyne, genetik bilgilerini göz önüne alarak karşılaşabilecekleri tüm biyo-psiko-sosyal sorunları ile ilgili bilgi vermeli ve ailenin karar vermesine sürecine destek olmalıdır.
Savunucu rolü ile hemşire hastayı bilgilendirme, karar vermesine yardımcı olma, tedavilerin yan etki ve komplikasyonlarından koruma gibi işlevlerini yerine getirmektedir (Öztunç, 2016). Tüm bu aşamalarda hemşire, hasta ve ailenin genetik geçişleri ile ilgili veri toplamalı ve hastanın sağlık durumunu, uygulanan tedavisini, alternatif yöntemleri bu veriler ile değerlendirmelidir. Hastanın tercihleri ile uygulanan tedavi ve bakım konusunda oluşan farklılıklarda hastaya bu konuda bilgi verebilmeli ve gerekli durumlarda hastanın tercihlerini savunabilmelidir.
Yönetici rolü ile hemşire ilk önce hasta bakımının yönetilmesinden sorumludur. Etkin hasta bakımı yönetimi ile hedeflenen, hastanın sağlığının bütün olarak (ruhsal, fiziksel, bedensel) optimum seviyeye ulaşmasıdır (Taylan, Alan & Kadıoğlu, 2012). Bu noktada, hastanın gereksinimlerinin eksiksiz olarak bireye özgü bir şekilde tespit edilmesi ve tüm gereksinimlerinin karşılanması gerekmektedir. Buna ek olarak yönetici hemşireler bulundukları kurum içerisinde genetik biliminin önemini kavramalı ve çalışanlara kendi birimleri baz alınarak kurumiçi genetik temelli eğitimler verilmesine destek olmalıdır.
Danışman rolü ile hemşire, birey, aile ve toplum sağlığını koruma ve geliştirme, hastalığa bağlı sorunlar ile baş etmeyle ilgili kendi olanaklarını tanımaları ve kullanmaları konusunda danışmanlık rolünü aktif olarak kullanır (Taylan Alan & Kadıoğlu, 2012). Hastalara, kendilerinin ve aile üyelerinin genetik risklerinin anlatılması, genetik testler ve doğum öncesi tanı imkanlarının sunulması ve hastalık riskini azaltmak için yapılacak işlem ve testlerin olası risk durumlarının bildirilmesi gereklidir (Thompson & Brooks, 2011).
Araştırıcı rolü ile bakım ve hizmet kalitesini arttırmak için yeni bilgileri araştırır ve bilgilerini güncelleştirir. Bu da bakım ve hizmet kalitesinde verimlilik sağlar. Uygulanan bakım, bu sayede bilimsel temellere dayandırılmış olur (Uluçay & Çam, 2016). Genetik bilimi ile ilgili bilgiler her geçen gün artmakta ve artan bilgi ile tanı, tedavi ve teşhis alanlarında kullanılan yöntemler çeşitlilik göstermektedir. Bu anlamda hemşire, bakımına genetik bilginin yansıması ile hemşirelik sürecinin kalitesini arttırarak hasta bakımını etkileyecek yeni yöntemler üretir.
Eğitici rolünde hemşire, hasta/birey ve ailesine doğru sağlık davranışlarını kazandırma ve geliştirme konularında eğitim verir (Taylan Alan & Kadıoğlu, 2012). Dinamik olarak gerçekleşen bu süreç içerisinde, hemşire genetik bilimini anlama ve anlamlandırma becerisi ile tüm bu süreci primer olarak yönetir ayrıca kurumiçi eğitimlerin oluşturulmasında primer görev alarak akran ve meslektaşlarının eğitiminin gerçekleşmesini sağlar.
Tedavi edici rolünde tıbbi tanının belirlenmesi ve tıbbi tedavi, ülkemizde yasa çerçevesinde hekimin sorumluluğundadır (Uluçay & Çam, 2016). Hemşireler tarafından uygulanan farmakolojik tedavi, hemşirenin bağımlı olduğu alanlardan biri olmakla birlikte, nonfarmakolojik tedaviler bağımsız rollerindendir. Genetiği iyi anlamak ve anlamlandırmak ile bakım kalitesinde artış görüleceği ve multidisipliner anlamda verimin artacağı öngörülmektedir (Seven et al., 2015).
Genetik Danışmanlık Hizmetlerinde Hemşirenin Rolü
Tüm sağlık kuruluşlarında hastalar ve ailelerle doğrudan temasta bulunan hemşireler, genetik danışmanlık süreci, birey veya ailenin tıbbi süreci ve hastalığın tekrarlama riskini anlamaları, durum ile baş edebilmeleri ve adaptasyon sürecinin kolaylaşmasını sağlamalıdır. Hemşirenin sorumlulukları arasında gerekirse hastalara etkili baş etme konusunda destek olmak veya bu konuda yönlendirmek, uygun kararlar doğrultusunda girişimlerin seçilmesini planlamak da vardır. Hemşire, bireylerin genetik danışmanlık gereksinimlerini belirleyerek, genetik danışmanlıkla ilgili duygularını tartışarak, bu sürece ilişkin bilgilendirme yaparak genetik danışmanlık hizmetinden yararlanmalarını sağlamaktadır.
Torrance ve arkadaşlarının klinik genetikçiler ile genetik danışmanlık yapan hemşireleri karşılaştırdıkları bir çalışmada, verilen hizmetler, hasta memnuniyeti ve etkin maliyet açısından aralarında önemli bir farkın olmadığını ve hemşirelerin genetik danışmanlık ekibinde mutlaka yer almaları gerektiğini belirtmişlerdir (Torrance ve ark., 2006).
SONUÇ:
Genetik hastalıklar toplumda morbidite ve mortalitesi yüksek, kronik seyirli hastalıklardır. Kalıtımsal özellikleri ile bu hastalıklar hem hasta bireyi hem de diğer aile bireylerini etkilemektedir. Hemşirelerin bu konuda ileri bilgi düzeyine erişmeleri ile mesleki profesyonellik artacaktır. Doğru ve etkin eğitim ile hasta birey/ailesinin anksiyete yaşamamaları sağlanabilir. Hasta ve hemşire iletişiminde etkinlik, mesleki imajın ve doyumun artışı gibi hem hasta/aile hem de meslek grubunu olumlu yönde etkileyeceği öngörülmektedir. Bu eğitimin lisans düzeyinde olması ile hemşirelik öğrencilerinin hastalıklara ve tedavilere karşı daha etkin ve geniş bir bakış açısı geliştirebilecekleri, mesleki misyon ve vizyonlarının değişeceği yapılan birçok çalışmada üstünde durulan konulardan biridir. Ayrıca lisansüstü eğitimler ve kurum içi eğitimlerde de spesifik alanlara yönelik genişletilmiş eğitim programları ile mesleki profesyonelliğin artışı sağlanabilmektedir. Tıp ve genetik bilimindeki her geçen gün sayısız gelişme ile “Genetik Temelli Bakım” ortaya çıkmaktadır. Bu doğrultuda hemşirelik felsefesinin temelinde yer alan “İnsanın Eşsizliği” konusu bilimsel olarak hemşirelerin bakımına yansıtılmalıdır.
Kaynakça:
Calzone, K. A., Jenkins, J., Yates, J., Cusack, G., Wallen, G. R., Liewehr, D. J., . . . McBride, C. (2012). Survey of nursing integration of genomics into nursing practice. Journal of Nursing Scholarship, 44(4), 428-436.
Durmaz, B., Durmaz, A. A., Özkınay, F., & Çoğulu, Ö. (2011). Genetik danışmanlık ve önemi. Cumhuriyet Medical Journal, 33(2), 259-265.
Kirk, M., Calzone, K., Arimori, N., & Tonkin, E. (2011). Genetics‐genomics competencies and nursing regulation. Journal of Nursing Scholarship, 43(2), 107-116.
Öztunç, G. (2016). Hemşireliği Doğası. Türkinaz Atabek Aştı ve Ayişe Karadağ (Ed.). Hemşirelik Esasları Hemşirelik Bilimi ve Sanatı içinde (s 25-35). İstanbul: Akademi Basın ve Yayıncılık.
Seven, M., Akyüz, A., Elbüken, B., Skirton, H., & Öztürk, H. (2015). Nurses' knowledge and educational needs regarding genetics. Nurse education today, 35(3), 444-449.
Taylan, S., Alan, S., & Kadıoğlu, S. (2012). Hemşirelik Rolleri ve Özerklik. Turkish Journal of Research & Development in Nursing, 14(3).
Thompson, H. J., & Brooks, M. V. (2011). Genetics and genomics in nursing: evaluating essentials implementation. Nurse education today, 31(6), 623-627.
Torrance, N., Mollison, J., Wordsworth, S., Gray, J., Miedzybrodzka, Z., Haites, N.,…Wilson B., (2006). Genetic nurse counsellors can be an acceptable and cost-effective alternative to clinical geneticists for breast cancer risk genetic counselling, Evidence from two parallel randomised controlled equivalence trials, British Journal of Cancer. 95, 435-444
Uluçay, S., & Çam, F. S. (2016). Genetik Danışma Nedir, Nasıl Verilir? Turkiye Klinikleri Journal of Medical Genetics-Special Topics, 1(1), 51-55.