Her Şey Beyinde mi Bitiyor?
Tuğçe Nur Turgut – Acıbadem Üniversitesi, Moleküler Biyoloji ve Genetik
Bu yazıda klinik farmakolojinin yeni bir ilgi alanı olan plasebo (plasebo etkisinin) ve nosebo (nosebo etkisinin) kavramları ele alınmıştır. Bu kavramların genel tıp ve psikiyatrideki yansımalarına, plasebonun ve nosebonun hem hekim hem de hasta üzerindeki etkisi üzerinde durulmuştur.
Plasebo/Plasebo Etkisi Nedir?
Plasebo, Latince kökenli bir kelime olup “Hoşnut etmek” anlamına gelmektedir. Plasebolar farmakolojik etkileri olmaksızın, ilaç niyetiyle ve onun beklentisiyle alınan maddelerdir. Dolayısıyla hastalık semptomlarını hafifletebilmekte veya hastaların bu semptomları olumlu yönde yorumlamalarına neden olabilmektedirler. İlaçlara özgü farmakolojik şekilleri olan ancak gerçekte, ilaç etken maddesi değil aktif olamayan bir maddeyi içeren (inert) preparatlar olan plasebolar, bir dereceye kadar ve genellikle de geçici bir süre terapötik etkinlik göstermektedirler; çünkü plasebolar; bir semptoma, sendroma veya hastalık durumuna spesifik bir aktivitesi olmayan ancak etkisi olan, tedavinin etken maddesiz formlarıdırlar. Dolayısıyla plasebo etkisi hastalığın değişimini sağlayan sembolik bir önem taşımaktadır. Tedavinin bir parçası olan plasebolar belirli bir farmakolojik ve fizyolojik özellik oluşturmazlar.(1) Brody (1982) plasebo etkisinin dört temel tanımı olduğunu ileri sürmüştür.
1. Bir tedavinin özgül etkilerinin yanı sıra ortaya çıkan özgül-olmayan etki.
2. Tıpsal biyoloji açısından etkisiz bir ilacın ürettiği tedavi edici etki.
3. Bir ilaca yüklenilen ama onun farmakolojik özellikleriyle açıklanamayan tedavi edici etki veya yan etki.
4. Tüm tedavilerde ortak olan etki.
Brody (1982), tüm bu tanımları içeren toparlayıcı bir tanım olarak da plaseboyu “Hekim açısından tedavi edilen durum için özel bir etkinlik göstermeyeceğine inanılan ve simgesel etkisi için yararlanılan bir tıbbi tedavi biçimi ya da tıbbi tedaviyi hızlandırmayı amaçlayan bir girişim” diye tanımlamıştır.(2)
Tarihçesi
Modern tıp literatürüne ise 1875 yılında George Motherby’nin “Yeni Tıp Sözlüğü’’ adlı makalesiyle girmiştir. İlk plasebo testi ise 1801 yılında İngiliz Doktor John Haygarth tarafından yapılmıştır. 1950’li yıllara kadar pek ciddiye alınmayan plasebo etkisi için dönüm noktası sayılabilecek çalışma Amerikalı vaiz Henry Beecher’in kaleminden 1955 yılında yazılıp yayınlanan “Kuvvetli Plasebo’’ adlı makalesidir. Bu tarihten itibaren konuyla ilgili çok sayıda çalışmalar yapılmış ve farklı alanlarda çok farklı sonuçlara ulaşılmıştır.(4)
Plasebo Etki Mekanizmaları
Plasebo etki mekanizmasına yönelik üç teoriden söz edilmektedir. Ancak bu teorilerin her birini tek başına düşünmemek gerekmektedir; çünkü her bir modelin, plasebo etkisinin bir özelliğine odaklandığı, diğer bir deyişle plasebo etki mekanizmasında modellerin birlikteliğinin söz konusu olduğu bildirilmektedir.(1)
1. Narkotik (Opioid) Model
2. Koşullanma Modeli
3. Anlamlandırma Modeli
Plasebo Kullanımının Gerekçeleri
· Yeni ilaçların, ilaç etkinliği araştırmalarında, nonspesifık etkilerin kontrolü için gereklidirler.
· Tedavilerin etkinliğini ölçmede kullanılırlar.
· Hekimler mental hastalıkların tedavisinde kullanılan ilaçların hasta üzerinde oluşan etkilerini tanımak için kullanmaktadırlar.
· Plasebolar bilinmeyen olarak kullanıldıklarında, gözlemcinin ve hastanın önyargısını elimine eden araçlar olmaktadırlar.
· İlaçların etki mekanizmalarının incelenmesinde önemli araçlardır.
· Plasebolar, hastalığın doğal seyrine bağlı olan değişimleri, ilaç etkisine bağlı olanlardan ayırt ettirirler.
· Plasebolar, kimyasal bir maddeye etki kazandırmak veya kimyasal maddenin mevcut etki mekanizmasını artırmak dışında, tedavisi olmayan veya tedavisine hekimce gerek görülmeyen durumlarda hastanın cesaret ve moralini korumak için ilaç yerine de kullanılmaktadırlar.(1)
Plasebo Etkisini Etkileyen Faktörler
Plaseboların kullanımına bakıldığında plasebo tedavisinin, ameliyattan hasta hikayesi almaya kadar geniş bir yelpazeyi kapsadığı anlaşılmaktadır.(1)
· Hastaların pozitif inanç ve beklentileri,
· Hekim veya sağlık çalışanlarının pozitif inanç ve beklentileri,
· Hasta ve hekim arasındaki dinamik ve iyi ilişkiler,
· Uygun hasta ve hastalık.
Plasebo Cevabını Etkileyen Faktörler:
· Genetik ve ilgili psikolojik değişkenler
· Çevresel faktörler
· Hekim-hasta etkileşmesi
· Tecrübelerin etkilediği algılar
· Tedavinin yapıldığı ortam, mekan
· Stres
· Tedavi süreci
· Klinisyenin ve hastanın tedaviden beklentileri
· Plaseboyu uygulayan kişiye ait faktörler
· İlgi
· Sempati
· Empati
· Yakınlık
· Ilımlı olmak
· Prestij
· Hastalığa ait faktörler (Örneğin: Ağrı karakteristiği)
Nosebo/Nosebo Etkisi Nedir?
Nosebo, Latince kökenli bir kelime olup “Zarar vermek” anlamına gelmektedir. Nosebo etkisi, kişinin herhangi bir tedavi yöntemi veya ilaçla ilgili olumsuz beklenti ya da korkularının, kişide birtakım yan etkilere sebep olması durumudur. Plasebo etkisine bir zıt şekilde işler. Bir plasebo, tedavinin spesifik iyileştirme özelliklerinden bağımsız nedenlerle kişilerin iyi hissetmelerine yardımcı olurken, nosebo etkisi kişilerin aynı şekilde daha kötü hissetmelerine sebep olur.(3) Nosebo, plasebo etki sırasında görülen istenmeyen (advers) etkiler ve yan etkilerdir. Sağlıklı ve gönüllülerde uygulanan 109 çiftkör ilaç deneyi incelenerek % 19'unda nosebo etkiye rastlandığı bildirilmektedir. Yan etkiler arasında ciddi ağrılar görülmüştür. Plaseboların neden olduğu istenmeyen etkiler en genel haliyle Tablo'da sunulmuştur.(1)
Sonuç
Klinik farmakolojinin yeni ilgi alanlarından olan plasebo ve nosebo kavramlarını teşhis, tedavi ve araştırmalarda uygulayabilmek için geniş tıbbi bilgi birikimi ve insan kavramının sosyolojik, kültürel, ekonomik, psikolojik, antropolojik gibi bir çok yönden analiz edilmesi gerektirmektedir. Eczanelerde plasebo olarak kullanılabilecek özel tablet veya farmasötik formlar bulunmamaktadır. Fakat etken madde içeriği düşük dozlarda olan vitaminler, tonikler, şuruplar ya da serum fizyolojik gibi preparatlar kullanılmaktadır. Mekanizmasını ve işleyişini tam olarak çözümleyemediğimiz bu iki kavram hakkında çalışmalar ve araştırmalar günümüzde devam etmektedir.
Kaynakçalar
1- Erdoğan, N. (2002). “Sağlık Hizmetlerinin Konusu: Plasebo ve Plasebo Etkiler”, Ankara Eczacılık Fakültesi Dergisi, 4, s.273. Erişim adresi: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/24/1103/13093.pdf
2- Göka, E. (2002). “Plasebo Kavramı ve Plasebo Etkisi”, Türk Psikiyatri Dergisi, 13. s.59-60. Erişim adresi: http://www.turkpsikiyatri.com/C13S1/plasebo.pdf?ref=Sex%C5%9Ehop.Com
3- Erdem, C. (2019). “Plasebo ve Nosebo Etkileri”, Bilim Treni. Erişim adresi: https://www.bilimtreni.com/2019/02/01/plasebo-ve-nosebo-etkileri/
4- Şahin, E. (2018). “Plasebo Etkisi: Zihnin İnsana Oynadığı Oyun”. Erişim adresi: https://www.filizrengi.com/plasebo-etkisi/
5- (Kapak fotoğrafı) (2017). Erişim adresi: https://pxhere.com/tr/photo/1376466