Mitolojiden Farmakolojiye: Morfin
Ceren Şenel - Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, Lisans Öğrencisi
İnsanlar tarih boyunca bitkileri en önemli besin kaynağı olarak kullandı. Besin kaynağı olarak kullanılmasının yanı sıra ayinlerinde, törenlerinde, yaşamsal aktivitelerinde ve özellikle tedavi uğraşlarında insanların en büyük yardımcısıydı. Önceleri geleneksel olarak ve tecrübeyle ilerleyen bu uğraş günümüzde teknolojinin ilerlemesi ve birçok bitkinin kimyasal yapısının aydınlatılmasıyla işin uzmanları tarafından bilimsel bir şekilde yapılmaktadır.
Ağrıyı dindirmek insanoğlunun varlığından beri verdiği en önemli uğraşlarından biridir.Bu konuda kullanılan bitkilerden olan haşhaş keşfedildiğinden beri toplumda büyük bir yer edinmiş;mitolojide ve birçok sanat eserinde tasvir edilmiştir.
Yunan Mitolojisinde rüya tanrısı olan Morpheus, uyku tanrısı olan Hypnos ve gece tanrıçası Nyx’in oğluydu;rahatlık ve halüsinasyon tanrısı olan Pasithea ile evliydi.Morpheus ve Pasithea’nın çocukları olan;Morpheus,Phobetor ve Phantasos rüya tanrılarıydı.
Hypnos bazı tasvirlerde yumuşak sedirinde yatar;çevresinde düşlerin yaratıcısı oğulları Phanatasos ve Morpheus yer alır. Evin önünde haşhaş çiçekleri ve başka yatıştırıcı otlar bulunurdu. Hypnos ve oğulları sessizliğin hakim olduğu, tek duyulan sesin ‘Lethe’ çayının sularının şırıltısı olduğu bir diyarda oturmaktaydı ,‘Lethe’ye aynı zamanda unutkanlık çayı da denirdi ve bu çayın suyundan içen kişinin her şeyi unutucağına inanılırdı.’Lethe’ adı letarji- uyuşukluk,miskinlik sözcüğünün kökenini oluşturmuştur.
Toplumsal hayatın yapıtaşı olan insanın deneyimlediği birçok şey inanışını, inanışı da büyük ölçüde sanatını etkilemiştir .Bugün analjezik etkisi kanıtlanmış olan morfinin elde edildiği bitki olan haşhaş eski zamanlarda da insanlar tarafından kullanılmakta ve uyku verici etkisi tanrısal güçlerle bağdaştırılmaktaydı. Uyku tanrısı Hypnos ve rüya tanrısı oğullarının tasvir edildiği birçok sanat eserinde haşhaş çiçeği figürleri kullanılmıştır. Bitkinin kimyasal yapısının aydınlatılmasından sonra, farmakolojik özelliğinden sorumlu molekülün adlandırılmasında bu tanrıların adına başvurulmuştur. Kanatlarıyla sayısız kahramana güzel rüyalar veren Morpheus, haşhaş bitkisinin en önemli alkaloidlerinden olan ‘Morfin’e adını vermiştir.
İnsana böylesine rahatlık ve keyif veren bir maddenin kullanımı doğal olarak Yunan ve Roma uygarlıklarıyla sınırlı değildi. Haşhaşın ekimi insan uygarlığının ilk yıllarına dayanır ve bitkinin kullanımı Mezopotamya’da ve Eski Mısır’da da iyi bilinirdi. Milattan önce 3000 yıllarında Mezopotamya’da yaşamış olan Sümerlerin kullandıkları dilde afyona ait bazı kelimelere ve Asurlara ait bazı kabartmalarda haşhaş resimlerine rastlanıldığı belirtilmektedir. Birçok kültür bitkisinin gen kaynağı olan Türkiye’de haşhaşın da özel bir yeri vardır. Anadolu’da Hititler döneminden beri haşhaş tarımının yapıldığı birçok yazar tarafından belirtilmektedir.
Eski Mısırlılar afyonun yetiştirimi ve kullanımını rahipler, büyücüler, savaşçılar ile sınırlı tutmuştur. Mısır Mitolojisi ’nde sözcükler, buluşlar ve bilimin tanrısı Tot afyonu hazırlayan kişiyken, Tanrıça İsis, Tanrı Ra için afyonu baş ağrısı ilacı olarak sunar. Afyonda bulundan önemli alkaloitlerden ‘Tebain’ Mısır’da Luksor yakınlarındaki ‘Teb’ şehrine ithafen adlandırılmıştır.
Morfin’in Keşfi
Belirli bölgelerde yoğun olarak kullanılan ve kullanıldığı bölgenin kültürüne işleyen haşhaş bitkisinin bilimsel olarak yapısının aydınlatılması ancak 18.yy’da mümkün olmuştur.
18.yy’ın ikinci bölümündeki gelişmeler,sadece yeni ilaçların sentezine değil, aynı zamanda ilaç olarak kullanılan bitki özlerinin saflaştırılmasına da yol açmıştır. Morfinin saf şekildeki izolasyonu 18.yy’ın sonlarına doğru parlak eczacı Friedrich Wilhelm Adam Serturner tarafından yapılmıştır.Serturner buluşundan sonra deneylerine devam etti ve zayıf bir baz olan yeni maddenin ‘kristalize edilebilir’ özelliklerini açıkladı. Bulgusu şırınganın icadından yaklaşık 50 yıl önce gerçekleştiği için uygulamanın oral yoldan olması gerekiyordu.
Serturner bir dönem yaşadığı korkunç diş ağrısı sırasında hazırladığı morfin tuzundan bir miktar yuttu ve muazzam bir rahatlama yaşadı,saatler sonra uyandığında bu bileşiğin insan tüketimi için güvenli olduğunu fark etti.
Eczacı, buluşundan dolayı Fransa Enstitüsü’nden Montyon Ödülü’nü ve morfinin afyondan izole edilmesine yönelik çalışmalarından dolayı ‘Benefactor of Humanity’ unvanını aldı.
Morfin sadece afyondan çıkarılan ilk alkaloid değil aynı zamanda herhangi bir bitkiden izole edilen ilk alkaloid idi.Serturner’in keşfi,doktorların ağrıyı hafifletmek için düzenlenmiş dozajlarda morfin reçete etmesini sağladı.
Morfin Nasıl Elde Edilir?
Ülkemizde de geleneksel olarak tarımı yapılan ‘Haşhaş’, Papaver somniferum L. Türü olan tek yıllık bir kültür bitkisidir. Bilimsel sınıflandırmaya göre Papaver somniferum L., Rhoedales takımının Papaveraceae familyasındandır.Bu familyanın da Papaver cinsi içerisinde yer almaktadır.
Papaver,Latincede ‘gelincik’, ‘somniferum’ ise ‘rüya görmek,uyku verici’ anlamlarına gelmektedir.( Yunan Mitolojisinde uyku tanrısı olan Hypnos’un,Roma Mitolojisindeki adı ‘Somnus’dur.) Tarımı yapılan haşhaş,kendiliğinden yetişen gelincikle akrabadır.
Haşhaştan ekonomik değeri olan tohum ve kapsül kabuğu olmak üzere iki önemli ürün elde edilmektedir. Tıbbi olarak önem taşıyan alkaloidleri içeren kısmı kapsül kabuğudur.Haşhaş kapsülleri uygun olgunlukta çizilir ,çiziklerden sızan sıvı pıhtılaşır ve özel bıçaklarla alınır.Havanın etkisiyle sıvının rengi koyu kahverengi olur. Bu maddeye afyon veya afyon sakızı adı verilir ve eczacılıkta alkaloid eldesinde kullanılır.İlaç üretiminde kullanılan bu alkaloidlerin en önemliler arasında ; Morfin, Kodein ve Tebain bulunmaktadır.
Tedavide Morfin
Morfin,afyonun ana alkaloididir.Kronik ağrı için en güçlü analjezik olmasına karşın toleransın indüksiyonu,şiddetli yoksunluk belirtileri,yüksek nüks ve istismar riski nedeniyle kullanımı sınırlıdır. Saf formunda morfin,afyondan 10 kat daha güçlüdür. Analjezik özelliği nedeniyle Amerikan İç Savaşı sırasında askerler tarafından yaygın olarak kullanılmıştır ve bu kullanım yaklaşık 400,000 bağımlı askere neden olmuştur. Etkisinden sağlanan yarara rağmen meydana gelen bağımlılık bilim insanlarını morfine bir alternatif bulma yoluna itmiş ve uzun çalışmalar yapılmıştır.Günümüzde hala opioidlerin öncüsü olarak görülen morfin klinikte kullanılmaktadır .
Opioidler etkilerini, opioid reseptörlerini hücresel düzeyde aktive ederek gösterir.Bu reseptörler merkezi sinir sistemi ve diğer birçok organda bulunur. Opiod reseptörleri G proteinleri ile bağlıdır ve meydana gelecek aktivasyon bir dizi işlem içerir.
-voltaja duyarlı kalsiyum kanalları kapanır.
-potasyum akışının uyarılmasına bağlı membran hiperpolarizasyonu meydana gelir - Siklik Adenozin Monofosfat (cAMP) üretiminde azalma meydana gelir.
Sonuçta hücre uyarılabilirliğinde meydana gelen azalma nosiseptif iletimin azalmasıyla sonuçlanır ve ağrı hissi azalır.
Morfinin klinikte oral, intramuskuler, intravenöz, subkutan, rektal, epidural ve intratekal uygulaması mevcuttur. Metabolizması yoğun olarak bağırsak duvarı ve karaciğerde gerçekleşir. Metabolitlerinden biri olan M6G morfinden 10-20 kat daha güçlüdür. Atılımı idrar yoluyla gerçekleşir.
Sedatif ve anksiyolitik özelliklere sahip güçlü bir analjezik olan morfin öfori,disfori,halüsinasyonlara neden olabilir. Öksürüğü baskılar. Kardiyovasküler sistem üzerine minimum etkiye sahiptir,bradikardi ve hipotansiyona neden olur.Bulantı ve kusma yaygın yan etkileridir,solunum depresyonu yaratabilir. Yüksek dozunda meydana gelen ölüm genellikle solunum depresyonu kaynaklıdır
Kaynakçalar
Blog Sayfası:Yazarı ve tarihi olmayan https://www.mitoloji.gen.tr/morpheus-kimdir/
Blog Sayfası:Yazarı ve tarihi olmayan
https://greekgodsandgoddesses.net/gods/morpheus/
Makaleler
Basılı Dergi Makalesi:4 yazarlı
Bresson, Julie MD*; Liu, Ngai MD, PhD*†; Fischler, Marc MD*; Bresson, Alain PhD‡
Anesthesia & Analgesia: November 2013 - Volume 117 - Issue 5 - p 1257-1259,120-121
Elektronik Dergi Makalesi:1 yazarlı
Doç.Dr.Hale Zerrin Toklu,Türk Farmakoloji Derneği Bülteni; 2011:19-21 http://mimoza.marmara.edu.tr/~halezerrin/index_files/toklu-tfd.afyon-mitoloji.pdf
Basılı Dergi Makalesi:2 yazarlı
Chandrasekhar Krishnamurti and SSC Chakra Rao1 , Indian J Anaesth. 2016 Nov; 60(11): 861–862.
doi: 10.4103/0019-5049.193696 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5125194/
Wiki
https://tr.wikipedia.org/wiki/Afyon_(narkotik)
Web
Web Sayfası: Yazarı kurum olan
http://www.tmo.gov.tr/Upload/Document/hashaskatologtr.pdf
Web Sayfası: Yazarı kurum olan Drugbank,Mechanism of Action https://www.drugbank.ca/drugs/DB00295