Popüler Diyetler Gerçekten Sağlıklı Mıdır ?
Seda Koca – Beslenme ve Diyetetik, Afyonkarahisar Sağlık Bilimleri Üniversitesi
Sağlıklı ve hızlı bir şekilde kilo verebilmek için geliştirilmiş yüzlerce diyet adı altında listeler bulunmaktadır. Kişilerde, aylar hatta yıllar süren kilo alma serüvenleri mevcuttur. Kilo alma durumunu çevresel faktörler (arkadaş ortamı, taşınma, yeni iş, yeni arkadaşlık vb.) etkilediği gibi kişinin bozulan beden algısı da etkilemektedir. Normal şartlar altında dengeli biçimde günde iki veya üç öğün, açlığınızı giderecek miktarda yemek yemeniz; sağlığınızı korumanız için yeterli olacaktır.
Popüler diyetler aslında size kısa sürede kilo verdirme vaadi sunar. Bu kadar uygulamanın ve araştırmanın aslında tek bir sebebi vardır; hız. Son zamanlarda teknolojinin ilerlemesi sonucunda insanoğlu her şeyin istediği anda ve istediği şekilde önüne sunulmasına bir hayli alışmış durumdadır. İnsanların hız algısı zaman içerisinde değişmiştir. Örneğin bundan yaklaşık 10 sene önce kullandığımız toplu taşıma araçları sizi belli bir mesafeye yarım saat içerisinde götürdüğünü varsayarsak, şuanda aynı mesafeyi yaklaşık 15-20 dakika içerisinde gitmeniz mümkün olacaktır.
Şekil 1 : Popüler diyetler (1)
Bu durum sağlık alanı açısından da olumlu gelişmeleri bize sağlamıştır. Hasta bakım ve tedavi aşamalarında zaman içerisinde hız kazanılması, hasta ve sağlıkçı memnuniyeti açısından da olumlu sonuçlar vermektedir.
Bahsettiğimiz bütün bu gelişmeler beslenme üzerine de sonuçlar doğurmuştur. İnsanların iş ve işleyişlerindeki hız, onların beslenmesini de etkilemiştir. Fast food olarak adlandırılan ve hızlı gıda anlamına gelen bu terim, son zamanlarda hayatımızda fazlaca yer edinmiştir. Yiyeceklerin hızlıca hazırlanması yüksek ısı gerektirmektedir. Yüksek ısı verilen gıdalar için ise sağlık yönü bizi düşündürmektedir.
Her şey bu kadar hızlı bir şekilde önümüze sunulmuşken; günler hatta aylar süren sağlıklı kilo verme şekli, kişilere çok uzun süreç olarak gelmekte ve onları endişelendirmektedir. Literatürde önerilen kilo kaybı obez bireyler için (BKİ>30 kg/m2) ayda ortalama 4-6 kilogram aralığındadır (1).
Önümüze çıkan birçok diyet aslında belirli bir temel üzerine inşaa edilmiştir. Örneğin düşükyağlı, düşük karbonhidratlı ve yüksek proteinli veyahut düşük karbonhidratlı, orta derecede proteinli ve yüksek yağlı diyetler gibi. Hepsi gördüğünüz üzere üç temel grup üzerinde toplanmıştır. Sağlıklı bir beslenme için kişi günlük yaşamında %50-60 karbonhidrat, %15-20 protein ve %25-30 yağ ile beslenmelidir. Bu tip beslenmeye en güzel örnek Akdeniz diyetidir. Kronik hastalıklardan korunma, sağlıklı bir yağ-kas kütlesi için önerilen ve bu konuda bilimselliği kanıtlanmış tek diyet Akdeniz diyetidir. Tabiki belirli bir hastalık için hazırlanmış spesifik diyetler de bulunmaktadır. Fakat hastalığa özel olan ve başka bir amaç için kullanılmaması gereken (örneğin kilo vermek-almak gibi) diyetlerde tablonun bir hekim ve diyetisyen eşliğinde takibi sağlanmalıdır.
Tarafımca, kilo vermek için geliştirilmiş diyetlerin popüler diyetler başlığı altında iki şekilde incelenmesi gerektiği kanaatini taşımaktayım. İlk başlığımız belirli bir koşula bağlı gereklilik arz eden kilo verme diyetidir. Bu diyet, obez bireylerin kilosuna bağlı hastalıklardan muzdarip olup can kaybı tehlikesi ile karşı karşıya gelmesi durumunda uygulanması gereken kısa sürede fazla kilo kaybı sağlayabilecek diyetlerdir. Açıklamasında da eklediğim üzere belirli bir şart olması gerekmektedir. Örnek verecek olursak birçok obez bireyde diyabet, koroner kalp hastalıkları, tansiyon, kas iskelet sistemi rahatsızlıkları, fazla yağ tüketimine bağlı damar tıkanıklığı gibi birçok komplike durumun bir arada olması ve bu hastalıkların fazla kilo sebebi ile gelişmiş olması gerekmektedir. Bu grupta altı ay ile iki sene arasında hedefe ulaşmak mümkün olmaktadır. Genellikle multidisipliner çalışma gerektirmektedir. Çünkü bu kadar yüksek kilolara çıkan birçok birey, altta yatan bir sebebin veya travmanın kurbanı olmuştur.
İkinci başlıkta topladığımız kilo verme diyeti ise fazla kilolu olarak sınıflandırdığımız (BKİ 24-29 kg/m2) ve fiziksel görünümünden hoşnut olmayan ve ileride kendisine hem görüntüsel olarak hemde hastalık riski taşıyabileceği gerekçesi ile kilo verme talebi olan bireyleri konumlandırdığımız gruptur. Bu grupta genel olarak üç ile altı ay arasında istediği hedefe ulaşmak mümkündür. Diyetisyen ve hekim eşliğinde rahatlıkla kilo kaybı sağlanabilmektedir.
Bu kadar teorik bilgiyi tek bir örnek ile açıklayacak olursam son zamanlarda popüler olmuş bir diyetten bahsetmem yeterli olacaktır. Su diyeti (water diet) olarak literatüre giren ve başlarda birçok hekimin de desteklediği bir diyetten bahsetmek istiyorum. Bu diyetin asıl amacı; hastalığa özel uygulanması için geliştirilmek istenmiştir. Su diyeti, belirli bir süre yalnızca su tükettiğiniz spesifik bir diyet türüdür. Su diyeti sıfır kalorili barındıran bir diyettir. Çünkü su diyeti sırasında kalori alımınız sıfır olacaktır. Kısaca su diyeti, kişinin yemek tüketmediği ve sadece su içtiği kısıtlı bir dönemdir.
Kısıtlı olmasının sebebi vücut, açlık süresince yani yaklaşık 24-72 saat aralığında katabolizma dediğimiz bir sürece girer. Katabolizma yıkım demektir. Yani elindeki depoları birer birer yıkmaya başlar. Ön karbonhidrat depolarını boşaltıp protein depolarını yıkmaya başlarsa bu süreç geri dönüşümsüzdür. Bu sebeple hızlı kilo vermek ve sonuç almak isteyen ikinci gruptaki bireyler için önerilmemektedir. Obez olan bireylerde yani ilk grupta gastrektomi (mide küçültme veya mide aldırma) ameliyatları öncesi iki ile üç haftalık bir süreçte ameliyatın komplikasyonlarını azaltmak için başvurulan bir yöntemdir (2).
Konuyu toparlayacak olursak bizlere sunulan bu kadar çok çeşitli besinlerin içerisinde yalnızca bir gruba takılmamak gereklidir. Evrimsel süreçte besinlerin üzerinde çokça oynama yaparak bugünkü varolan bir çok hastalığı ortaya çıkardık. En güzeli; doğanın bize sunduğu şekilde besinleri tüketmek gerekir. Sıkça verdiğim bir örnek ile kapatmak istiyorum yazımı; doğa size buğdayı buğday olarak verdi, ekmek olarak değil ;)
Referanslar
Şekil 1 : https://medicalupdateonline.com/2023/04/10-popular-diets-scored-for-heart-healthy-elements-some-need-improvement/ (erisim tarihi: 24.06.2023)
Jamshed, H., Steger, F. L., Bryan, D. R., Richman, J. S., Warriner, A. H., Hanick, C. J., Martin, C. K., Salvy, S. J., & Peterson, C. M. (2022). Effectiveness of Early Time-Restricted Eating for Weight Loss, Fat Loss, and Cardiometabolic Health in Adults With Obesity: A Randomized Clinical Trial. JAMA internal medicine, 182(9), 953–962. https://doi.org/10.1001/jamainternmed.2022.3050
Sobhani, S. R., Rezazadeh, A., Omidvar, N., & Eini-Zinab, H. (2019). Healthy diet: a step toward a sustainable diet by reducing water footprint. Journal of the science of food and agriculture, 99(8), 3769–3775. https://doi.org/10.1002/jsfa.9591