Thermopsis turcica: Tek Çiçekten Üç Meyve Verebilen Tek Tür
Besne Çelik- Moleküler Biyoloji ve Genetik, Afyon Kocatepe Üniversitesi
Türkiye’nin bitki örtüsü oldukça zengin ve birçok endemik türe ev sahipliği yapmaktadır. Bu alanda, şüphesiz ki elverişli ve zengin bir biyoçeşitliliğe sahip olduğu bilinmektedir. Akdeniz, Avrupa-Sibirya, İran-Turan olarak üç biyocoğrafik bölgeye ve geçiş zonlarına sahip olması ile iki kıta arasındaki konumu sebebiyle ülkemiz biyoçeşitlilik açısından çok zengin bir özellik kazanmaktadır. Türkiye’nin, bitki türleri bakımından nasıl zengin olduğunu anlamak için Avrupa kıtası ile karşılaştırmak yeterli olmaktadır. Tüm Avrupa kıtasında 12500 açık ve kapalı tohumlu bitki türüne sahipken, sadece Anadolu’da bu sayıya yakın yaklaşık 11707 tür olduğu bilinmektedir. Bunların yaklaşık üçte biri Türkiye’ye özgü türlerdir.[1]
Bu endemik türlerden biri olan Thermopsis turcica’dır. Bu endemik bitki “Sarı Meyan” “Piyan” “Eber Sarısı” olarak da birçok isim ile adlandırılmaktadır. Thermopsis turcica, baklagiller(Fabaceae) familyasından, çok yıllık, rizomlu ve otsu bir bitkidir. Bu endemik tür, cinsinin tek türü olmaktadır ve Türkiye’de 1982-1983 yıllarında keşfedilmiştir. Bu endemik bitki türün aynısı olmadığından dolayı doğada kısa süre içinde yok olacak olan türler içerisinde olduğu nesli kritik seviyede tehlike altında olan (Critically Endangered-CR) bitkiler kategorisinde yer almaktadır. Ayrıca bu türü özel kılan özelliği tek çiçekten üç meyve vermesidir.[2]
Thermopsis turcica bir Afyonkarahisar bitki endemiğidir. Bu süreçte Türkiye’de bulunan endemik türlerin sadece 6 türe Afyonkarahisar ilimiz ev sahipliği yapmaktadır.[3] Bu endemik türün Doğal yayılış ortamı veya alanı Afyonkarahisar ili içerisinde yer alan Eber Gölü’nün güneyi ve Akşehir Gölü’nün güney batısında bildirilmektedir.[4] Thermopsis turcica, özelliklerine bakıldığında toprak altı uzun rizomlu gövdeye sahip aynı zamanda dik 35-80 cm arasında olan sarı çiçekli bir bitki olduğu görülmektedir. Taç yaprakları sarı rengine sahip, yaklaşık 25 mm sahip bir bitki ve stamenler 10 adet serbesttir. Ovaryum 3 karpelli, meyve 3-10 tohumlu bakla tipi, çanak yapraklar sık olup beyaz tüylüdür. Bu türün en yakın akrabası Orta Asya da bulunmaktadır.[5] Bu endemik türün kendi ülkemiz için önemli olmasının nedeni endemik olması değildir. Aslında önemli olmasının nedeni çok iyi bir gen kaynağı olmasıdır. Thermopsis turcica diğer tüm baklagiller familyası(Fabaceae) bitkileri arasında oldukça farklı bir çiçek ve meyve yapısına sahiptir. Bu süreçte, bu bitkiye olan önem daha da artmaktadır. Baklagiller familyası ile karşılaştırdığımızda: Baklagiller familyası bitkileri karakteristik olarak beş sepal, beş petal, tek karpel ve beşer stamen sahip olmaktadır. Thermopsis turcica’ da ise çok karpelli serbest meyve durumu olmaktadır. Aynı zamanda bu endemik türün çiçeğinde beş sepal, iki halkada on stamen, beş petal ve dörde kadar serbest karpel sahip olmaktadır.[6] Bu süreçte Afyonkarahisar endemiği olan Thermopsis turcica çoklu, serbest, karpelli çiçek yapısına sahip olduğundan ekonomik değere sahip olmaktadır ve baklagiller familyasına kazandırılması ve bu olanakların en iyi şekilde değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu süreçte ekonomik değere sahip baklagiller familyasında önemli ürün artışında gelir veya kazanımlar sağlanmaktadır.[7]
Thermopsis turcica üzerinden beslenen böcek türleri olmaktadır. Biliyoruz ki içerisinde bulunduğumuz coğrafya muhteşem bir ekosistem döngüsünde yer almaktadır. Aynı zamanda hayvanlar tarafından yenmeyen bir bitki olduğu için halk veya çiftçi tarafından istenmeyen bir bitki haline gelerek bu endemik türü bilinçsizce yok etmeye çalışmışlardır. Ancak bu konu da yeni çalışmalar yapılarak endemik türümüz koruma altına alınmıştır. Bu süreçte bu endemik türünü de tehlike altına almaktadır. Aynı zamanda bu zararlı böcekler Thermopsis turcica’nın olgun tohumunu delmektedir dolayısıyla olgun meyve bulmak çok zor duruma gelmektedir. Bu süreçte doğada her türün farklı taktikleri ve tuzakları da olmaktadır. Yapılan araştırmalarda endemik tür olan Thermopsis turcica bitkisi etanollü ekstratlara göre karaciğer ve böbrek dokularında MDA ve GSH üzerinde olumlu etkiler olduğu görülmektedir. Ancak, plazma üzerinden bu olumlu etkiyi görmemelerin nedeni yine bitkide bulunan alkaloidler ve glikozitler, yine ratlarda ki antioksidan aktivitesinin uygulama süresinde etkili olduğu sonucuna varılmaktadır. [7,8]
Thermopsis turcica ülkemiz için değerlendirebilecek nitelikte önemli bir gen kaynağı olmaktadır. Bu süreçte baklagiller familyasında ilk defa bu bitki de çok karpelli serbest meyve durumu olmaktadır. Bu bitkinin önemli moleküler mekanizmalarının araştırılması ve bazı genomik ve proteomik yaklaşımlar ile araştırılması bu endemik türün ülkemize genetik kaynak olarak kazandırılması oldukça önemlidir.[7] Yine nesli tehlike altında olan bu türü korumamız gerekmektedir. Güzel ve zengin bir coğrafyanın içerisinde bulunduğumuzu unutmamak gerekir. Kendi toprak ve biyoçeşitlilik alanlarımızı, türlerimize saygı duymalı ve korumalıyız.
Referanslar
1.Nuh’un Gemisi Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Veritabanı 22.12.2020 tarihinde http://www.nuhungemisi.gov.tr/Library/TurkiyeBiyocesitlilik adresinden erişildi.
2. Tan, K., Vural, M., Küçüködük, M. (1983). An unusual new Thermopsis from Turkey. Notes From The Royal Botanic Garden Edinburg, 40:515-518.
3. Cenkci, S., Kargıoğlu, M., Dayan, M., Konuk, M. (2007). Endangered status and propagation of an endemic plant species, Thermopsis turcica (Fabaceae). Asian Journal of Plant Sciences, 6: 288-293
4. Tan, A., Duman, H., Niksarlı İnal, F., İnal, A., Karagöz, A. (2003). Tehlike altındaki türlerin ekosistemlerinde muhafazası ve yönetimi projesi. Proje No: 99/TR/065, Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü, İzmir.
5. Özdemir, C., Dural, H., Ertuğrul, K., Küçüködük, M., Baran, P., Şanda, M.A. (2008). Morphology and anatomy of endemic Thermopsis turcica Kit Tan, Vural & Küçüködük. Bangladesh Journal of Botany, 37:105-114.
6. Tan, K., Vural, M., Küçüködük, M. (1983). An unusual new Thermopsis from Turkey. Notes From The Royal Botanic Garden Edinburg, 40:515-518.
7. Cenkci, S., Yıldız, M., Terzi, H. (2012). Afyonkarahisar Endemiği Thermopsis turcica: Dünü, Bugünü ve Ekonomiye Kazandırılması. Afyon Kocatepe University Journal of Sciences, 021002:23-26
8.Çelik,Y., Küçükkkurt, İ. (2016).Ratlarda Thermopsis turcica Bitkisinden Elde Edilen Ekstraktların Antioksidan Etkilerinin Araştırılması. Kocatepe Veterinary Journal, 9(4):259-265.