Yeni Bir Umut: Alzheimer İçin Geliştirilen Kan Testi
Seda İpek - Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, Eczacı/Farmasötik Toksikoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi
Neuroscience News haber sitesinde yer alan bilgiye göre geçtiğimiz günlerde İsveç Gothenburg Üniversitesi araştırmacılarının liderliğinde Alzheimer hastalığı için yeni bir kan testi geliştirildiği açıklandı. Bu umut verici gelişmenin detaylarını paylaşmadan önce Alzheimer hastalığı hakkında bir takım bilgileri öğrenelim.
Alzheimer hastalığı, hafıza, hatırlama ve diğer fonksiyonlardan sorumlu olan beyin hücrelerinde meydana gelen bir hasardır. Birçok bilim insanı buna neyin olduğun araştırıyor ve günümüzde bu hastalığın kesin bir tedavisi bulunmuyor.1
Bu hastalık nörodejeneratif bir hastalık ve sinsi bir şekilde başlayıp, hastalığın seyri zamanla kötüleşiyor.2
Amerika Alzheimer Vakfı’na (AFA) göre, Alzheimer’a yakalanma riski 65 yaşından sonra her beş yılda bir iki katına çıkıyor.1
Alzheimer adını, Alman doktor Alois Alzheimer’dan alıyor. Alman doktor, 1906 yılında Auguste D. adlı hastasının semptomlarını tanımladı. Bu semptomlar; hafıza kaybı, anormal davranışlar ve hastanın beyin yapısında küçülmeyi içeriyordu. 1910 senesinde ise bu hastalık Alzheimer’ın meslektaşı psikiyatrist Emil Kraepelin’in tıp kitabında yerini aldı. 1974 senesine gelindiğinde ise Amerika Birleşik Devletleri Kongresi, Ulusal Sağlık Enstitüleri (NIH) kapsamında Ulusal Yaşlanma Enstitüsü’nü (NIA) kurdu. Bu enstitünün amacı, yaşlanmanın doğasını daha iyi anlamak ve yetişkin bireyler arasında daha iyi bir yaşam kalitesini teşvik etmektir. Ayrıca bu enstitü, federal hükümetin Alzheimer hastalığı ile ilgili araştırmalarını finanse eden birincil kaynaktır.1
1976 senesinde kaleme alınan bir yazıda nörolog Dr.Robert Katzman, Alzheimer hastalığının demansın yaygın bir biçimi ve önemli bir halk sağlığı sorunu olduğunu açıkladı. Bu durum Alzheimer hastalığı için bir farkındalık yarattı. Ayrıca, NIH aracılığıyla beyin ile ilgili birçok araştırma projesinin başlatılmasına yardımcı olundu. 1980 yılında ise, Jerome Stone ve diğer Alzheimer destek gruplarının üyeleri 1979 yılında NIA ile bir araya gelmesi sonucu Alzheimer Derneği de kurulmuş oldu.1
Alzheimer çevresel ve genetik faktörleden etkilenen kompleks bir hastalıktır.3 Dünya genelinde bu hastalığın yaygınlığı ile ilgili çeşitli tahminler yapılmaktadır. Bu tahminler 24 ila 35 milyon kişinin bu hastalık tarafından etkilendiği yönündedir.4 Nüfusun yaşlanması ile birlikte bu yaygınlığın 2050 yılına kadar 85 kişide 1’e çıkması bekleniyor. 5
Yaş, Alzheimer’ın en önemli risk faktörüdür.6 Bunun dışında hipertansiyon, östrojen takviyeleri, sigara kullanımı, inme, kalp hastalıkları, depresyon, artrit ve diyabet bu riski artıran çevresel faktörlerdir.7,8,9,10 Buna ek olarak, egzersiz, zihinsel aktiviteler, balık tüketimi içeren Akdeniz diyetinin uygulanması gibi yaşamsal stil değişiklikleri Alzheimer riskini azaltmaktadır.11,12,13,14
Bu hastalıkla ilgili genetik faktörler ise oldukça komplekstir. Bir takım genlerin Alzheimer hastalığı için nedensel risk faktörlerini barındırdığı bilinmektedir. Alzheimer hastalığı için yaşa göre tanımlanan iki temel tür vardır. İlki erken başlangıçlı veya ailesel Alzheimer, diğeri ise geç başlangıçlı (LOAD-late-onset AD) olan ve bazı kaynaklarda sporadik olarak geçen Alzheimer’dır. 3
APP, PSEN1, PSEN2 genlerinin erken başlangıçlı Alzheimer hastalığına neden olduğu bilinmektedir ancak bunlar Alzheimer vakalarının küçük bir bölümünü oluşturmaktadır. Ayrıca bu genlerin, penetran derecesi yüksek, otozomal dominant kalıtsal varyantları barındırdığı bildirilmektedir.15,16,17
Geç başlangıçlı olan tür, Alzheimer vakalarının %99’unu oluşturmaktadır. Bu türün ortaya çıkması çok daha karmaşık genetik yapılardan kaynaklanmaktadır. Yapılan genom çalışmaları ile bununla ilişkili 10 farklı lokus (kromozom üzerindeki genlerin pozisyonu) tespit edilmiştir. Bu genler Ridge ve arkadaşlarının 2013 yılında yayımladıkları makalede Apolipoprotein E (ε4 alel), Apolipoprotein E (ε2 alel), CD2-ilişkili protein gibi genler ve varyantları olarak bildirilmiştir. Özellikle başka varyantların belirlenmesi, Alzheimer hastalığı için etkili olan terapötik stratejilerin geliştirilmesi, değerlendirilmesi ve uygulanması açısından önemli bilgiler sağlayacaktır.3
Haberin ayrıntılarına gelecek olursak, Alzheimer için geliştirilen yeni kan testinin yöntemi alınan kan numunelerinde belirli bir ‘tau’ proteini varyantının ölçülmesi esasına dayanır. Amiloid β ve ‘tau’ proteini, serebraspinal sıvı (beyin-omurilik sıvısı) ve PET (pozitron emisyon tomografisi) için önemli biyobelirteçlerdir. Bu biyobelirteçler Alzheimer hastalığının doğru bir şekilde tespit edilmesini sağlar. Özellikle Alzheimer’ın nöronal dejenerasyonunu da içeren patofizyolojisi hakkında anahtar noktaları belirlemeye yardımcı olur.18 Ancak yüksek maliyet ve yetersiz kullanılabilirlik gibi nedenler, Alzheimer hastalığını teşhis etme yöntemi açısından bunların yaygın kullanımlarını kısıtlamaktadır. İsveç Gothenburg Üniversitesi araştırmacıları da Alzheimer hastalığı patolojisi için oldukça spesifik bir biyobelirteç olan p-tau181’in kanda biyobelirteç olarak kullanıp kullanılmayacağını ve bilişsel fonksiyonlarda azalma ile hipokampal atrofinin tahmin edilebilmesi için bir değerlendirme çalışması yürüttüler.19 Testin araştırmasına Klinik Nörokimya Profesörü Kaj Blennow ve Gothenburg Üniversitesi Sahlgrenska Akademisi’nde Nörokimya Profesörü Henrik Zetterberg başkanlık etti. Araştırmanın sonuçları ise The Lancet Neurology’nin bir makalesinde yer aldı.
Test kapsamında araştırılan p-tau181, beyin omurilik sıvısından da ölçülebilmekteydi ancak bu belirteç kan numunelerinde daha yüksek seviyelerde bulundu. Özellikle beyin omurilik sıvısı testlerinin ilk basamakta yapılmasının zorluğu ve PET taramalarının yüksek maliyetli olması yukarıda da belirtildiği gibi bunların kullanımlarını kısıtlamaktadır. Basit bir kan testi ile p-tau181’in belirlenebilmesi bu açıdan son derece yararlı olacaktır.
Araştırmacıların buldukları sonuçlar, p-tau181 seviyesinin Alzheimer hastalığında büyük oranda yükseldiğini gösteriyor. Bu artış durumu hafif bilişsel bozukluk dönemi olarak bilinen erken aşamayı da içeriyor. Ancak bu yükselme seviyesi sadece amiloid plakları olan hastalarda bulundu. Kan plazmasında p-tau181’in spesifik seviyesinin, PET tekniği ile ölçümü yapılan beyin tau seviyesi ile çok yakın olduğu da yapılan bu araştırma ile kanıtlandı. Aynı zamanda bu kan testi, hastalığın seyri boyunca plakalara sahip olan ancak PET tekniği ile artan tau seviyelerinin belirlenemediği hastaların da erken dönemde belirlenmesini sağladı. Dahası bu test, Alzheimer’ı; frontotemporal demans ve Parkinson hastalığı gibi diğer beyin hastalıklarından ayırt etmek için iyi bir ayrım kapasitesi gösterdi. Araştırmaya başkanlık yapan Henrik Zetterberg ise buldukları sonuçlar hakkında, kan testi ile p-tau181 seviyesinin belirlenmesi ile özellikle Alzheimer’ a karşı geliştirilen ilaçların etkinliğini göstermek ve izlemek için çok önemli bir belirteç olabileceği yorumunda bulundu.
Sonuç olarak bu test ile kan p-tau181 seviyesi belirlenerek, tau ve amiloid β patolojileri tahmin edilebilir, Alzheimer hastalığı diğer nörodejeneratif hastalıklardan ayrılabilir ve Alzheimer’ı klinik süreç boyunca tanımlayabilir. Kan p-tau181 testi kullanımı basit, ulaşılabilir ve Alzheimer hastalığının teşhisi ve izlenebilirliği için ölçeklendirilebilir bir testtir.20
Kaynakçalar
1- https://www.healthline.com/health/alzheimers-history
2- https://en.wikipedia.org/wiki/Alzheimer%27s_disease
3- Ridge, P. G., Mukherjee, S., Crane, P. K., Kauwe, J. S., & Consortium, A. S. D. G. (2013). Alzheimer’s disease: analyzing the missing heritability. PloS one, 8(11).
4- Ballard, C. G., Waite, J., & Birks, J. (2006). Atypical antipsychotics for aggression and psychosis in Alzheimer's disease. Cochrane Database of Systematic Reviews, (1).
5- Brookmeyer, R., Johnson, E., Ziegler-Graham, K., & Arrighi, H. M. (2007). Forecasting the global burden of Alzheimer’s disease. Alzheimer's & dementia, 3(3), 186-191.
6- Herrup, K. (2010). Reimagining Alzheimer's disease—an age-based hypothesis. Journal of Neuroscience, 30(50), 16755-16762.
7- Lindsay, J., Laurin, D., Verreault, R., Hébert, R., Helliwell, B., Hill, G. B., & McDowell, I. (2002). Risk factors for Alzheimer’s disease: a prospective analysis from the Canadian Study of Health and Aging. American journal of epidemiology, 156(5), 445-453.
8- Patterson, C., Feightner, J. W., Garcia, A., Hsiung, G. Y. R., MacKnight, C., & Sadovnick, A. D. (2008). Diagnosis and treatment of dementia: 1. Risk assessment and primary prevention of Alzheimer disease. Cmaj, 178(5), 548-556.
9- Cataldo, J. K., Prochaska, J. J., & Glantz, S. A. (2010). Cigarette smoking is a risk factor for Alzheimer's Disease: an analysis controlling for tobacco industry affiliation. Journal of Alzheimer's disease, 19(2), 465-480.
10- Almeida, O. P., Hulse, G. K., Lawrence, D., & Flicker, L. (2002). Smoking as a risk factor for Alzheimer’s disease: contrasting evidence from a systematic review of case–control and cohort studies. Addiction, 97(1), 15-28.
11- Podewils, L. J., Guallar, E., Kuller, L. H., Fried, L. P., Lopez, O. L., Carlson, M., & Lyketsos, C. G. (2005). Physical activity, APOE genotype, and dementia risk: findings from the Cardiovascular Health Cognition Study. American journal of epidemiology, 161(7), 639-651.
12- Wang, H. X., Karp, A., Winblad, B., & Fratiglioni, L. (2002). Late-life engagement in social and leisure activities is associated with a decreased risk of dementia: a longitudinal study from the Kungsholmen project. American journal of epidemiology, 155(12), 1081-1087.
13- Scarmeas, N., Stern, Y., Mayeux, R., & Luchsinger, J. A. (2006). Mediterranean diet, Alzheimer disease, and vascular mediation. Archives of neurology, 63(12), 1709-1717.
14- Patterson, C., Feightner, J., Garcia, A., & MacKnight, C. (2007). General risk factors for dementia: a systematic evidence review. Alzheimer's & Dementia, 3(4), 341-347.
15- Goate, A., Chartier-Harlin, M. C., Mullan, M., Brown, J., Crawford, F., Fidani, L., ... & Mant, R. (1991). Segregation of a missense mutation in the amyloid precursor protein gene with familial Alzheimer's disease. Nature, 349(6311), 704-706.
16- Sherrington, R., Rogaev, E. I., Liang, Y. A., Rogaeva, E. A., Levesque, G., Ikeda, M., ... & Tsuda, T. (1995). Cloning of a gene bearing missense mutations in early-onset familial Alzheimer's disease. Nature, 375(6534), 754-760.
17- Levy-Lahad, E., Wasco, W., Poorkaj, P., Romano, D. M., Oshima, J., Pettingell, W. H., ... & Wang, K. (1995). Candidate gene for the chromosome 1 familial Alzheimer's disease locus. Science, 269(5226), 973-977.
18- Blennow, K. (2017). A review of fluid biomarkers for Alzheimer’s disease: moving from CSF to blood. Neurology and therapy, 6(1), 15-24.
19- https://www.thelancet.com/pdfs/journals/laneur/PIIS1474-4422(20)30071-5.pdf
20- https://neurosciencenews.com/alzheimers-blood-test-16233/
Görseller için;
2- https://www.the-scientist.com/features/the-hunt-for-a-blood-test-for-alzheimers-disease-66743
3- https://www.michaeljfox.org/news/resurrecting-tau-search-alzheimers-and-potentially-parkinsons-cure